ЧОВАГ-КЭЭРГЕЛ БОЛГАШ КИЖИ

(Уланчызы. Эгези №75, 77 «Шында»).
ЧОВАГ-КЭЭРГЕЛДИҢ САЙЗЫРАЛЫ
Ынакшыл болгаш човаг-кээргел магалыг, эки-даа болза, оларның чогуп, тааржыры үргүлчү эвес дээрзин чамдык эштерим чугаалап турдулар. Бистиң делегейивис ындыг чергелиг угаадыг­лар кылыр, салдар халдадыр база чагырга тургузар туруш, чер эвес болгай деп чугааладылар. Каржы болгаш көөр хөөн чок чорук кижи бойдузунуң кезии болганда, кижи төрелгетенниң үргүлчү чагырып чоруур деп чугааладылар. Мен аңаа чөпшээрешпес мен.
Бистер, кижилер, амгы хевиривисте чүс муң чыл хире туруп турар бис. Бир эвес ол үениң иштинде кижиниң медерели чүнүң-даа мурнунда каржы болгаш көөр хөөн чок чорук-биле удурттунган турган болза, бистиң чурттакчы чонувус каш катап эвээжей берген турар дээрзинге бүзүрээр мен. А бөгүн бүгү-ле дайын-чаа турбуже, кажангызындан-даа артык чурттакчы чон хөй дээрзин билир бис. Ол чүүл делегейде ынакшыл болгаш човаг-кээргел колдап турарын тода херечилеп турар-дыр. Ынчангаштың таарымча чок болуушкуннарны «чаа чүүлдер» деп адаар-дыр, човаг-кээргелдиң ажыл-чорудулгазы хүн-бүрү чуртталганың чарылбас кезии болганда, ол хөй нуруузунда эскертинмес.
Ынчангаш човаг-кээргелдиң угаан-сарыылдыг үнезин сайгарып тур мен, а ол эки күш-шыдалдыг кадыкшылга база салдарлыг. Боттуң хууда дуржулгазындан алгаш көөрге, угаан-сарыылдыг байдал база күш-шыдалдыг байдал сырый харылзаалыг. Каржы чорук болгаш дүвүрел бисти аарыычал чорукка чайгылыш чокка чедирер. Бир эвес медерел оожум болгаш эки бодалдарга алыскан болза, мага-бот аарыг-аржыктың чиик чижи болу бербес.
Өскелерге ынакшылывыста төрүмели­вистен бот-тогдунуушкуннуң эге төвү бар дээрзи база-ла шын. Ынчангаштың бир эвес бис чүгле оожум байдалга кээр ёзулуг аас-кежикти күзээр болзувусса, бир эвес сагыш-хөөн оожургалы чүгле човаг-кээргел хамаарылгазы-биле тургустунар болза, ону канчаар чедип алырыл? Човаг-кээргел кайгамчык дээрзиниң дуга­йында анаа-ла бодап каары четпес дээрзи билдингир. Човаг-кээргелди сайзырадырынга медерелдиг күжениишкин херек, бодал-сагышты болгаш аажы-чаңывысты сайгарарынга бистиң хүн-бүрү чуртталгавыстың бүгү болуушкуннарын ажыглаар ужурлуг бис.
Чүнүң-даа мурнунда, чүнү човаг-кээргел деп адаар бис дээрзин илередир ужурлуг бис. Човаг-кээргел минниишкининиң хөй хевирлери күзел болгаш чаңчыгыышкын-биле холужуп турар. Чижээ, ада-иениң ынакшылы хөй нуруузунда ада-иениң боттарының сеткил-хөңнүнүң негелделери-биле харылзажып турар, өскээр чугаалаарга, ол чүгле човаг-кээргел эвес-тир. База ашак, кадайның аразында ынакшылында, ылаңгыя эгезинде, кажан олар бот-боттарын эки ханызы-биле ам-даа билишпээн бооп болур үезинде ёзулуг ынакшылга бодаарга, бот-бодунга чаңчыгыышкын кол черни эжелеп турар. Бистиң күзеливис дыка күштүг бооп болур, чаңчыккан киживис херек кырында эң-не багай, ол топтуг эвес-даа болза, эки кылдыр сагындырар. Оон аңгыда, ынак киживистиң безин хензиг эки талазын хөөредиринге сундулуг бис. Ынчангаш бирээзиниң хамаарылгазы өскерлирге, ийигизи база дадагалзаар, кайызының-даа хамаарылгалары база өскерли бээр. Бо таварылгада ынакшыл өскезиниң дугайында ёзулуг сагыш салыышкын болурунга бодаарга, боттуң негел­дезинге хөй чагырткан чорууру моон көскү ышкажыл.
Човаг-кээргел – ол сеткил-хөөн илерели эвес-тир, а медерелге үндезилеттинген бердиниишкин-дир. Түңнелинде, өске­лерге ёзулуг човаг-кээргелдиг хамаарылга олар бодун топтуг эвес-даа ап турза, өскерилбес.
Ынчанмайн канчаар, ындыг янзылыг човаг-кээргелди сайзырадыры чиик эвес болгай. Эгезинде дараазында барымдаа­ларны боданып көрээлиңер.
Кижилер кандыг-даа болза, чараш-даа, найыралга ынак-даа, кичээнгей хаа­ра тутпас-даа, өжээннешкек-даа болза, олар бистер ышкаш кижилер-дир. Өске бүгү дег, олар аас-кежикти күзээр болгаш качыгдал-түрегделди ажып эртер база аас-кежиктиг болур эргези бистии дег. Бир эвес ам бүгү-ле чүүлдер аас-кежикче чүткүлге, база ону чедип алыр эргеде шупту дөмей болза, силер оларга сонуургалды болгаш чоогуңарны дүрген билип каар силер. Бүгү-ниити альтруизмниң шак ол минниишкини-биле сагыш-сеткил хөөннежи бээрге, өскелер дээш харыысалга минниишкинин күштелдире бээр силер: оларның мурнунда бергелерни ажып эртеринге дузалажыр күзел оттур. Ол күзел шилилгелиг эвес: бүгүдеге хамаа­рылга чаңгыс аай болур. Олар шупту, аарыш­кыны болгаш өөрүшкүнү көрүп эрткен кижилер, база-ла бистер дег, олардан кым-бир кижини ылгаар азы бодун багай алыр болза, олче сагыш салыышкынны узуткаар үндезин чок.
Бир эвес олче кезек үени болгаш шыдамык чорукту үндүрер болза, ёзулуг човаг-кээргелди оттуруп аары бистиң долу күжүвүсте дээрзин айтырын чөпшээреп көрүңер. Ынчанмайн канчаар, бот-тог­ду­­нуушкун ”мен” деп бот-тускайлаң, ха­маа­рылга чок минниишкинге илергей чаңчыгыышкын, бистиң човаг-кээргеливис­ке улуг шаптараазынны болдуруп турар. Херек кырында кажан ”мен” деп туттунуушкун узуткаттынганда, чүгле ынчан ёзулуг човаг-кээргел туруп болур. А ол чүүл, бис мырыңай ам бурунгаарлаарын эге­леп болур бис дээрзин айтып турары ол эвес-тир.
КАНЧААР ЭГЕЛЭЭРИЛ
Човаг-кээргелче орукта эң улуг шап­тык­тар: каржы база көөр хөөн чок чорукту узуткаарындан эгелээр ужурлуг бис. Олар кайгамчык күштүг болгаш бистиң медереливисти чагырып ап болур дээрзин билир бис. Ындыг турбуже, оларны холга тудуп ап болур. Бир эвес ол күштүг хөөннер кандыг-даа күжениишкин чокка бисти долузу-биле чаалап аптар чүве болза, ынакшылдың аас-кежиинче чүткүлүвүске шаптыктаарлар.
Эге бажында каржы чорук үнелиг бе дээр­зин шинчилээри ажыктыг. Чамдыкта кажан бис берге байдалга бастыра бергенивисте, каржы чорук энергия-күштү, бүзүрелди база шиитпирлиг чорукту эккелбишаан, дузалап турар дег кынныр.
Маңаа бис сагыш-сеткил байдалывыс­ты кичээнгейлиг көрүп көөр ужурлуг бис. Килең-кылык немелде күштү шинчилээр болза, ол согур болгаш бүзүрелдиг бооп болбас дээрзин көрүп каар бис: ол эки азы багай түңнелди эккээр. Мооң чылдагааны болза, килең-кылык бистиң бажывыстың эки кезээ – медереливисти хураап алган турары. Каржы чоруктуң күжү үргүлчү бүзү­рел чок. Кылык коргунчуг, эгиттинмес хоралыг исти эккеп болур. Оон аңгыда, кылыктаны берген кижи өскелерге дег, бодунга база багай салдар чедирбишаан, медерел чок кылдыр бодун алыр.
Харын-даа ооң дузазы-биле тоң берге байдалдарда бодун холга тудуп ап болур күштүг, ынчалза-даа чагыртына бээр күчү-күштү сайзырадып болур арга база бар.
Чагыртынар күш чүгле човаг-кээргелге эвес, а медерел болгаш шыдамык чорукка база үндезилеттинер. Ол каржы чоруктуң эң-не күштүг удурланыышкыны-дыр. Хөй-ле кижилер ол чүүлдү кошкак чоруктуң демдээ деп санап турары харааданчыг. Мээң бодалым-биле, сыр дедири шын болгу дег: ол шынарлар – иштики күштүң ёзулуг демдектери-дир. Човаг-кээргел бодунуң бойдузунда чымчак, тайбың болгаш таарымчалыг, ынчалза-даа ол күчүлүг. Ылаңгыя кым туруштуг база бы­жыг эвезил, ол шыдамык чоруун белени-биле чидирип чоруур. Меңээ болза, ки­лең-кылыктың көстүп кээри кижиниң кош­как талазының ылгавырлыг демдээ-дир.
Ынчангаш берге айтырыглар туруп кээрге, шиитпириңер шын, ак сеткилдиг болурунче сагыш салбышаан, оожум болгаш шыңгыы артып каарыңарны кызыдып көрүңер. Өскелер ону ажыглаарын бодай берип болур, а бир эвес Силерниң шыңгыы чорууңар оларның чөптүг эвес халдаашкынын хөрлээледиптер болза, эң-не доңгун турушту ээлеп алыңар. А ону човаг-кээргел-биле кылыр ужурлуг. Бир эвес чүнү бодап турарыңарны чугаалаар база күштүг удурланыышкын ажыглаар апарзыңарза, ону килең-кылык база багай бодал-сагыш чок кылыр.
Силерниң удурланыкчыларыңар силерге багай чүүл кылып турар-даа болза, сөөлүнде барып чүгле бодунга багай чүүл кылып алыр дээрзин билип алыр ужурлуг силер. Өжээн негексээн боттуң бот-тогдунуушкун күзелин тудуп алырда, човаг-кээргелди амыдыралда көргүзүксээн бодуңарның шиитпириңерни болгаш өскелерге боттарының чоруктарындан болган хилинчектениишкиннерден адырлып алырынга дузалаксаан күзелиңерни сактып көрүңер.
Ынчангаш Силерниң ажыглап турар аргаларыңар оожум топтуг шилиттингенинден олар улам дээштиг, тода болгаш күштүг. Согур күзелге үндезилеттинген килең-кылык сорулгазын хаая чедип алыр.
Сайлыкмаа КОМБУ
очулдурган.
(Уланчылыг.)