Кожуун чагырыкчызы-биле интервью
Солуннуң ажылдакчылары Сүт-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Таймир Сарыглар-биле ужурашкан.
– Кожуунда ниити байдалды таныштырып көөр силер бе, Таймир Владимирович?
– Бо албан-дужаалга чоокта чаа ажылдап эгелээш, малчын коданнарны шуптузун эргип, кезип көрүп таныштым. Бистиң кожуун мал-чер ажыл-агыйлыг бүдүрүлге черлеринге хамааржыр. Мен көдээ ажыл-агыйның кадрлар талазынче улуг кичээнгейни салып тур мен. Бо айтырыгны Көдээ ажыл-агыйның яамызынга чедир көдүрүп турдум. Чүге дээрге, шаанда ССРЭ үезинде бистиң кожуунга ажыл кончуг эки деңнелге, чымыштыг ажылдап турган бооп турар. Оон хөй буураашкыннарның хайындан көдээ ажыл-агый сандаргай байдалга келген. Сулараашкыннар бар болуп турар. Ынчангаш канчап бедик деңнелче көдүрүп алыр деп, бо айтырыг удуртулганы дүвүредип турар. Бо хүннерде хуу сайгарлыкчыларның, мал азырап чоруур улустуң ачызындан ниити өзээ артып калган бооп турар. Оон-даа бичии бедик деңнелче үндүрүп алыр бис дээш суму, кожуун эргелелинге хүннүң чыгыы чугаалашкан айтырыывыс бо болуп турар. Бо ажылды кылып-даа турар улус-биле ажылын суларгай, чогуур деңнел чедир кылбас болза, солуурунга-даа чедир изиг-изиг чугаалажып турар бис.
– Таймир Владимирович, совет деңнелге чедирер деп кончуг шын чугааладыңар. Бирээде ол, тодаргай сорулга, ийиде, совет үеде Суг-Аксынга ниити чунар-бажың, харын-даа хеп чуур чер-даа турган ышкаш чүве?
– Шаанда маңаа ниити баня, хеп чуур чер-даа турган. Ам ол чидиг айтырыг болуп турар. Тус черниң депутаттары болгаш чон бо айтырыгны көдүрүп турар. Шагаа эрте бээрге, агаар-бойдус бичии чылыырга-ла, баня тудуун эгелээр деп шиитпирлээн бис. Эң кол чүве — чоннуң социал-экономиктиг байдалын, тодуг-догаа чорукту чедип аар дээр болза, малчыннарже болгаш чер-биле халбактанчып, тараа тарып чоруур кижилерже сагыш салып, оларны деткиир болза чогуур. Ол ажылдарны шыңгыыраткан бис. Малчыннарже үнүүшкүннерни чаа чыл таварыштыр 100 хуу шупту коданнарже кылган бис.
Шагааның ак айында база-ла үнүүшкүннерни кылып тур бис. Байыр чедирбишаан сиген-ширбиил, кажаа-хораазын, күш-хүнезинин черле шуптузун хынап, чайлаш чок шиитпирлээр чүүлдерни үезинде кылып турар бис. Мал оолдаашкыны специалистерниң тургусканы план ёзугаар чоруп турар бе, боозадыышкынны, кошкарларны шын салган бе дээн ышкаш мында айтырыглар-ла хөй. Ону шуптузун хыналдага доктаамал тутпас болза хоржок.
Эр чон-биле бо хүнде хөй ужуражып тур мен. Чүге эр чон ажылдаарының орнунга бажыңнарында уругларын азырап олурарыл. А херээжен чон ажылдап, акша эккеп турар чүвел? Эр чоннуң демнежиишкинин кылып, чер, мал ажылынче мөөңнээр деп мындыг сорулгалыг бис. Кажан эр чон ажылдап турар чүве болза, ол ажы-төлүнүң азыракчызы, камгалакчы-чөленгиижи.
Мен бичии тургаш сактыр мен. Маңаа шаңнар, дээрбе турган. Сүт-бараан фермалары турган. Эки чүве, ол оран-саваның ора-сомазы-даа болза бар болуп турар. Мыйыстыг бода малдың фермаларын, чоруктуг аъттар тудар черлерни чүге эгидип, катап тургузуп болбазыл деп эр улус-биле сайгарып чугаалажып тур бис. Январь 28-тиң хүнүнде Валентин Иванович Ёнданның деңнелинге хурал болуп эртти. 2023 чылда болур Алдан-Маадырларның тура-халыышкынындан бээр 140 чыл ою байырлалга даянып алгаш, кожуунувусче чаа тудугларны, орукту, электри шугумун база ол ышкаш фермаларны катап канчап тургузуп алыр бис. Тарылга шөлдерин улгаттырар дээн ышкаш өске-даа айтырыгларны шиитпирлеп ап болурунуң аргазы турда... Машина-техникавыс чегей, ол шын. Шупту чүве хары угда бүде бербес болгай. Бо чүүлдерни чедип аар дээш канчаар ажылдаар бис?! Көдээ ажыл-агый яамызы чер-черлерде продукция бүдүрүп турар черлерни деткип эгелей берген. Январь 29-туң хүнүнде Чазактың көдээ ажыл-агый талазы-биле коллегиязы болуп турду. Шолбан Валерьевич аңаа киржип, чидиг айтырыгларны көдүрдү. Кадырлар политиказының дугайында айтырыгларны чүүлдүгзүнүп, дыңнап ордувус. Аңаа эксперттер база киришти. Байбек Надашович база дыка хөй ажыктыг чүүлдерни чугаалады. Мөңгүн-Тайга кожуундан Өшкү-Саар Ооржак дыка шын эскерген чүүлүн маңаа чугаалады. Тываның кайы-даа булуңунга малчын коданнарга баарга, чүгле эр улус чааскаан орар. Кадайлары хоорай, суурларда, чок болза ажылдап турар, чок болза ажы-төлүн өөредип турар боор. Херээжен улус чүге эр улуска дузалашпайн турарыл деп айтырыгны Өшкү-Саар Аракчааевна кончуг чөптүг, шын көдүрдү. Херээжен кижи чокта мал-маганны кым саарыл, инекти сагбаска эмии үрелир. Түңнелинде саанчы чагдатпас дошкун инектер болур. Инекти сүдүн саап ижер дээш тудар болгай. Саан ажылын эки организастап алыр болза, ында кайы-хөй продукция бар-дыр — сүт, саржаг, өреме, быштак, чөкпек, ааржы, курут. Инекти сагбаска, кайы хире хөй продукция хилис черге чоруй баар-дыр. Эмнелге, уруглар садтары, школаларны бодувустуң бүдүрген продукциявыс-биле хандырып болурунуң аргазы бар ышкажыл. Чүгле ол эвес, садыгларны-даа боттарывыс бүдүрген бараанывыс-биле чүге хандырып болбас деп.
База бир аарышкылыг айтырыг – чазын шээр малдан кыргып алган дүктү, ол хире үнелиг продукцияны октап турар бис. Чүге дизе, дүк өртээ чиик. Совет үеде ону хүлээп ап турган бүдүрүлге черлери ам хагдынган. Кыдаттың чиик үлетпүрү ук бүдүрүлге черлерин рыноктан үндүр кызыпкан. Тывалар дүгүвүстү боттарывыс күжүвүс-биле ширтектер кылып ап болурунуң аргазы бар. Шаанда өгбелеривис канчап ону кылып чораан-дыр. Ону эгидээлиңер! Бир дугаар кожууннарга эртип турган Өвүрге болган Наадымга ширтек өер көрүлде-кичээлди эрттирип турду. Оон бээр безин чылдар эрткен. Бир эвес, "че-ве" дээш сегирип алыр болзувусса, чоп болдунмас деп. Чүү-даа чүвениң артынга дем турар, кандыг-даа ажылдың соонга дер турар. Чазак Даргазы Шолбан Валерьевичниң көдээ чонче, көдээ ажыл-агыйже ада сагыш салыышкыны улуг-дур. Ону деткип, частырыгларывыс эдип, мурнувуска тодаргай сорулгадан салып ап, бурунгаар базымдан кылып көрээлиңер, чонум.
Владимир Ооржак
чугаалашкан.