666 - ААС-КЕЖИКТИГ САН
2020 чылдың сентябрьның 4-түң хүнүнде, Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннарның девискээринде Шара-Нуур, Хурагалчы-Өвүр талазы, Чөөгей, Бора-Тейлер база Чаңгымай деп черлерге улуг болгаш аныяк чүгүрүк база чыраа, челер малдар аразынга Наадым байырлалынга тураскааткан аът чарыжынга, ховар дирткен 400 ажыг чылгычы эрлер чыглып келген.
Бо 2020 чылдың Наадым байырлалында база эртип кээп болур чүгүрүктүң чүгүрүү малдар база эвээш эвес болду. Оларның аразында Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми суурдан Сергек Ховалыгның сарыг-доруг аъды, Тыва Республиканың алдарлыг артизи Шолбан Ондарның 3 харлыг, дөөнейлиг Опай-Калдар малы база бар.
Аът соодары белен эвес, аңаа айлар, чылдар негеттинер. Чүгүрүк малга доктаамал хайгаарал эргежок чугула. Чүгүрүк аъттарны арыг-оъттуг, агым суглуг черлерге баглаар. Үзүүргедир чери оңгул-чиңгил чок, дески, калбак азы борбак даштар чок, чымчак черге тургузар дээш өске улуска хөй чүве ыыттап болбас, чажыт эртем-даа болза, сөөлгү үеде каш удаа шаңналдыг байзаже кирген чүгүрүк малының дугайында Тыва Республиканың алдарлыг артизи Шолбан Ондар күзелдии-биле чугаалап берди.
“Бир-ле дугаарында, аъттың мунукчузунуң дугаары хөйнүң кичээнгейин хаара туткан чадавас. 666 деп дугаарны, албан-биле шилип алган мен. Чүге дизе, хууда автомашинам болгаш соталыг телефонум-даа дугаарында ук саннар кирип турар боорга, аас-кежиктиг сан деп бодап алган мен. Шынап-ла ындыг болган.
Эрткен 2019 чылда 2 харлыг чаш мал республика чергелиг аңгы-аңгы улуг-биче аът чарыштарынга 5 катап эртип кааны өөрүнчүг. Эң сөөлүнде Чөөн-Хемчик кожуунга Тываның Арзылаң мөгези Сылдыс Монгуштуң “Арзылаңның найыры” деп байырлалга чүгүрүк аъттар аразынга бирги шаңналдыг байзаже кирген. Бо 2020 чылда, 3 чыл болгаш чаңгыс катап болур, “Чүгүрүктүң чүгүрүү” деп чарышка эртип келди. Ам улуг наадым байырлалында база салым-хуузу шиитпирлетинер аът бо” – деп, Шолбан Ондар мээң салган айтырыымга харыылады.
Каш хонганда, байыр-наадым соонда, Тыва Республиканың алдарлыг артизи-биле харылзажырымга, “Наадым-2020”- ниң аът чарыжынга база шаңналдыг черни чаалап алыр арга турду, ынчалза-даа чаш мал хол-будунга кемдээшкин албазын дээш, камнай аарак, чер ортузунга-ла аксын тыртып кааптар ужурга таварыштывыс. Келир чылын 2021 чылда, ТАР-ның 100 чылдаанынга тураскааткан чүгүрүк малдарга салырын шиитпирлеп алдывыс деп, алдарлыг артист Шолбан Ондар дыңнатты.
Бо чылын Наадымга тураскааткан аът чарыжынга, тынын тыртпас, чүгле ушта халыыр мен дээр, 288 аныяк болгаш улуг чүгүрүк ол ышкаш 112 чыраа база челер чоруктуг малдар дээш ниитизи-биле 400 ажыг соодуп, баглап каан аъттарын ол хүн ховар дирткен чылгычы эрлер чарыштырган.
Улуг чүгүрүк малдарны салып үндүрер дээш, мунукчуларның адын адап, хар-назынын тодарадып, камгалал шлемнерин кедип алганын хынап турда, 2 дакпыр Наадым чемпиону чүгүрүк аъттың ээзи, Сергей Ынаалай-биле чугаалаштым:
– Эки баглап каан, чүгүрүк аът бөгүн эрттер-ле боор. Мал бүрүзү дөрт даванныг. Кижиден кижи кончуг, аъттан артык аът турар. Ол-бо мал эрттер деп чүве турбас. Бөгүн баа ханган, езулуг чүгүрүк аът бодун көргүзе бээр-дир ийин – деп, хоочун чылгычы харыылады.
Бо чылын Наадымның аът чарыжының үезинде, элээди оолдарның хар-назынын паспорт езугаар шыңгыы хынап, шупту мунукчулар камгалал бөрттерлиг болганы дээрге-ле, чылгычылар эрге-хоойлуну сагып эгелээниниң херечизи ол – деп, Тыва Республиканың аът федерациязының президентизи Таймир Сарыглар улуг өөрүшкү-биле чугаалады.
ЧАРДЫРЫП КААН
ДИЛИНДЕК
Аът спордунуң бердинген мөгейикчилериниң болгаш айлар, чылдар дургузунда чүгүрүк малы дээш карак-кызыл ажылдап келген чылгычылар ол ышкаш, орук шимчээшкининге корум-чурум туткан ОШАЧКИ – орук-хайгыыл албанының инспекторларының автомашиналары-биле кады, эң хөлзээзинниг чарыш 15 база 30 километр хемчээлдерге, 4 хар чедир назылыг база 4 хардан улуг назылыг аныяк болгаш улуг чүгүрүк аъттарның аразынга болган дээрзи билдингир.
Ынчалза-даа, Наадымны эрттирер талазы-биле организастыг комитеттиң удуртукчузу, Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчызы Валентин Енданның база Көдээ ажыл-агый яамызының болгаш республиканың аът федерациязының кежигүннериниң аразында дугуржулга езугаар чүгүрүк малдарның чаржыр черин аңгылап, ийи талазындан чардырып, дилиндектеп кааны эки түңнелдерлиг болган. Аъттар ол шыйыгдан үндүр халывас, оон ыравас болганы-биле чүгүрүк мал машина-балгаттан хойган, азы мунукчу аъттан ушкаш, кемдээн дээн ышкаш онза байдалдар 2020 чылдың Наадым байырлалында аът чарыжының үезинде демдеглеттинмээн.
Аныяк чүгүрүк болгаш улуг чүгүрүк малдарны салып үндүрүптерге, республикада билдингир чылгычылар Улуг-Хемниң Торгалыгдан Доржу Байыр, Чөөн-Хемчиктиң Чадаанадан Дайза Монгуш, Кызыл кожуундан Шолбан Очурнуң болгаш Артык Казырыкпайның малдары финиш чоокшулап олурда-ла, эртип каап болур, бирги, ийиги шаңналдыг черже кирип келири 15 база 30 километр хемчээлдиг оруктуң ортузунга-ла билдине берген. Эки соодуп, баглаан чүгүрүктер финиш чоокшулаан тудум, күш-шыдалы шала кошкак малдарны оранчок артынга каапкаш, бажынче ушта маңнажып эгелээн.
ЧҮГҮРҮК КАРА-ОЙ
Түңнелинде улуг чүгүрүк аъттарның аразынга, 30 километр хемчээлге, Улуг-Хемниң Торгалыгдан Байыр Доржунуң 7 харлыг бора малы эртип келген. Ийиги байзада, Чөөн-Хемчик кожуундан Дайза Монгуштуң 8 харлыг хоор аъды финишче кире маңнап келген. Эрткен 2019 чылда бо-ла салыгга, Дайза Монгуштуң малы эртип каан, Байыр Доржунуң чүгүрүк аъды ийиги черни чаалап алган турганын сагындырып каалы.
2020 чылдың Наадымынга, 15 километр хемчээлге, аныяк чүгүрүк аъттарның аразынга, Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурдан Шолбан Очурнуң кара-ой малы эртип келген. Кызыл кожууннуң төлээзи, калдар аъттың ээзи Артык Казырыкпайның 4 харлыг калдар малы ийиги байзаны чаалап алган, Барыын-Хемчик кожуундан Викентий Күжүгеттиң 4 харлыг кара аъды үшкү шаңналга төлептиг болган.
Эрткен 2019 чылдың Наадым байырлалында, бо салыгга, аныяк чүгүрүк аъттар аразынга чарышка, Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг суурдан Байыр Доржунуң малы эртип келгенин чугаалаарга-ла, бо чылгычының аът соодуп, баглаар талазы-биле бедик арга-дуржулгалыы оон көстүп келир.
Наадым – 2020-ге 4 хар чедир назылыг чоруктуг малдар аразынга бирги, ийиги черлерни хары угда Кызыл кожуундан Дашмир Кууларның доруг болгаш кара аъттары эргелиг ээзинге шаңналдарны удаа-дараа чаалап бергени хамыкты кайгатканы чугаажок. Үшкү шаңналга база-ла Кызыл кожуундан келген чылгычы Айдыс Салчактың калчан-шилги малы төлептиг болган.
Дөрт хардан өрү назылыг, чыраа малдарның чарыжынга Сүт-Хөл кожуундан Мерген Монгуштуң доруг малы эртип келген. Ийиги байзада Улуг-Хем кожуундан Аким Дары-Сүрүнүң кара аъды, үшкү шаңналга база-ла Кызыл кожуундан Каң-Демир Кууларның бора малы төлептиг болган.
База бир аът спордунуң хөй мөгейикчилериниң аажок сонуургаары эң чараш салыг – челер малдар болбайн канчаар. Маңаа Каа-Хем кожуундан Геннадий Монгуштуң 6 харлыг калдар малы бирги черни чаалап алган, ийиги байзада Кызыл кожуундан Аяс Хомушкунуң калдар аъды, үшкү шаңналды база-ла Кызыл кожуундан Дашмир Кууларның калдар малы эргелиг ээзинге чаалап берген.
Аныяк чүгүрүк болгаш улуг чүгүрүк аъттарны 8-ки байзага, чоруктуг болгаш чыраа, челер малдарны 5-ки байзага чедир шаңнаан. Солун арнынга чүгле кол шаңналдыг черлерни ээлээн, чаалап алган чылгычыларның аттарын кииргенивис ол.
Бо чылын тыва уксаалыг малдарны салбаан, чарыштырбаан. Ооң чылдагааннарын аът спордунуң мөгейикчилери эки билир. Тывага 2 чыл дургузунда Рязань хоорайда аът уксаажыдылгазының талазы-биле эртем-шинчилел институдунуң эртемденнериниң хендирбезинге чедир 1 метр 40 сантиметр бедик деп санадыр, чыкпак тыва малдарга чоруткан шинчилел ажылдарының түңнелинде, шынзылганы тыпсыр талазы-биле хемчеглер ам-даа уламчылавышаан.
ЧАҢГЫС ДЕМНИГ
ЧЫЛГЫЧЫЛАР
Бо 2020 чылда, малчыннарның байырлалы Наадымга тураскааткан аът чарыжының дугайында анализти чорударга, чүгүрүк, чыраа болгаш челер малдары улай-улай шаңналдыг байзаларже киир туткан чылгычылар Кызыл кожуунда чурттап чорууру билдинип келир.
15 километрге аныяк чүгүрүк аъттар аразынга хары угда ийи шаңналдыг черни, 30 километрге улуг чүгүрүк малдар аразынга 1 байза, чоруктуг аъттарга хары угда бирээден, дөрт дугаар шаңналдыг черлер азы дөрт байзаже кирген, чыраа малдар аразынга 3, 4, 5 дугаар шаңналдыг черлерни, ол ышкаш челер аъттар аразынга ийиги-үшкү шаңналдыг байзаны чаалап алгаш, Кызыл кожууннуң чылгычылары Шолбан Очур, Артык Казырыкпай, Саян Самбу, Дашмир Куулар, Айдыс Салчак, Ахмед Дармажап, Алексей Монгуш, Каң-Демир Куулар, Аяс Хомушку болгаш Быйымба Куулар оларның бо чылын аът-хөлүн эки соодуп, баглап, белеткээнин демдеглевес аргажок. Спорттуң бир өске хевири турган чүве болза команда аайы-биле бирги черни бүзүрелдии-биле чаалап алган, ажыл-ижи макталдыг чылгычылар болур.
Оларның соонда, Чөөн-Хемчик кожууннарның чылгычылары Дайза Монгуш, Артыш Монгуш, Болат Монгуш, Меңги Ондар болгаш Кежик Монгуштуң сооткан аъттары шаңналдарны ээлеринге чаалап берген. Дараазында, Улуг-Хем кожууннуң чылгычылары Байыр Доржу, Радик Биче-оол болгаш Аким Дары-Сүрүн олар эки түңнелдерни көргүскен.
Мерген Ондар.