Чыраа-Бажы кайгамчык чараш суур болуп, Чыргакының төөгүзүнче кирген. Куу Шанчыгның Мойналыынга үне халып кээрге, суурнуң саң дорт кудумчулары бир-ле дугаарында каракка көстүп келир. Суурнуң кыдыында агып чыдар кара сугда чаңгыс-даа дорт чер чок, шупту дыйлагар, сактырга, өжегерээн-даа ынчаар кылган-даа ышкаш. Элээн өскеп чыдарга, Чыргакы хемниң эриинде Үстүү-Шанчыг деп улуг даг база бар. Шанчыглар Чыраа-Бажы суурну камгалап, кадагалап-даа турганзыг.
Ачамның хеймер дуңмазы хөй акыларлыг, хөй угбаларлыг болгаш, дыка-ла эрге-чассыг өскен кижи. Шыгдыр-оол деп адын безин чүгле Шыгдыр деп чассыдып адаар турган. Акылары Шыгдырны бичии барбага суккаш, чүктеп алгаш кылаштажыр, бодунуң будунга безин кылаштатпас турганнар. Шору өзүп, мөге-шыырак, узун оол апарганда арыгдан ыяш чүктээрде, ачазы аъдын мунуп алгаш, оглум чааскаан арыгга корга бээр дээш ыяш чүктеп алган оглунуң чанынга чортуп чоруур турган.
Ава, ачазының өө Куу-Тейге турда ужудукчу оглу Тава-Самбуу Барыын-Хемчикче ужуп бар чорааш, өдектиң кырынга чавызап келгеш, хамык-ла шай, таакпы, чигир, аъш-чем, даалымба пөс дээш оон-даа өске чүвелерни самолёдундан октапкаш, хондурар чер чок-тур дээш долганып-долганып, Барыынче ужудуп чоруй барган. Кочаа азы чоннуң шолалап адаары Астыкпанның ужудукчу оглу самолёду-биле ужудуп келгеш, шай, таакпы, аъш-чем октапкан деп чар Чыргакы унунга тарай берген. Шайны безин кырган-авамдан улус улдуңнап, кечимнеп дилеп ап турганнар-дыр.
Николай Кочааевич Тава-Самбуу дээрге шериг талазы-биле полковник эргелиг. Ол «Шын» солуннуң кол редактору, шии болгаш ыры-хөгжүм театрының директору, музейниң оралакчы директору болуп ажылдап чораан. Ленинниң томнарын тыва дылче очулдуруп чораан чаңгыс кижи мээн ачамның дуңмазы ол-дур.
Шыгдыр-оол өзүп, өг-бүле тудар назыны чеде бээрге, авам Белекей Тевековна Пюрюна, чуржузу Очур Саая (Кышкырар деп шолалыг) Чыраа- Бажындан иелээн аъттанып алгаш, Эрги-Барлыктың Шыраа-Булакта Аракчаа Чаяачыевич Сааяның он ажыг ажы-төлүнүң эң улуг уруу Ленмаа Аракчаевнаны айтырып, хеймер чуржузу Шыгдырга дилеп алыр дээш чеде бергеннер. Ынчан амгы үе ышкаш халып турар машина-балгат бар эвес, кенин аъттыг айтырып чорааны база бир төөгүлүг болуушкун. Кудалар-даа эки хүлээп алган. Кудазын Чыраа-Бажынга дүжүрер деп дугуржуп алгаш, дедир база-ла аъттыг чанып келгеннер. Куда-даа дүшкен, Ленмаа Аракчааевна кайгамчык-даа эрес-кежээ келин болган.
Шыгдыр биле Ленмаа Аракчааевна ёзулуг-ла аас-кежиктиг өг-бүле болуп чурттай бергеннер. Олар 3 кыстыг болганнар. Улуг уруу Людмила башкы институдунуң физика-математика факультедин дооскаш, Красноярскиниң дээди милиция школазын юрист эртемниг болуп дооскан. Ол Иштики херектер яамызының кадрлар килдизинге ажылдап тургаш, ам суд приставтарының оралакчы даргазы болуп ажылдап чоруур. Ооң чаңгыс кызы Виктория Санкт-Петербургтуң шериг-медицина академиязын дооскаш, ол-ла черинде ординатурада өөренип турар. Виканы башкылары: «Сени бис медицина эртемнериниң кандидады кылдыр доостурар бис» – деп турарлар. Ленмаа Аракчааевнаның 2 дугаар уруу – Луиза Шыгдыр-ооловна Чыраа-Бажының ортумак школазының технология башкызы болуп, 1982 чылдан бээр ажылдаан. Ол 39 чыл ажылдааш, “РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы” деп бедик шанналдың эдилекчизи, күш-ажылдың хоочуну. Ол күш-ажыл дептеринде чаңгыс-ла Чыраа-Бажы школазынче ажылдап кирген бижиктиг. Ам хүндүлүг дыштанылгада.
Үшкү хеймер кызы Любовь Шыгдыр-ооловна Кызылдың медицина училищезин дооскаш, республиканың бир дугаар эмнелгезиниң лаборант эмчизи болуп хөй чылдар иштинде ажылдап чоруур. Ол ТАР-ның 100 чылының юбилейлиг медалы-биле чоокта чаа база шаңнаткан. Ооң чаңгыс оглу Белек Кызылдың уран чүүл колледжинде 2 дугаар курста кончуг эки өөренип турар. Оглунуң ачазы Дадар-оол Балданович Сендин Кадык камгалал яамызында ажылдап турар.
Ленмаа Аракчааевнаның кыстары чонунга бараан болуп, хүндүткелдиг ажылдап чоруурлар. Ол Чыраа-Бажынынң кенни болуп келгеш, «Чебурашка» яслизинге эргелекчилеп, пенсия үнгүжеге чедир ажылдаан. Ол хөй-ниитиниң ажылынга идепкейлиг киржип, ажылдап чораан. Партия эге организациязының секретары, көдээ советтиң даргазының оралакчызы болуп база дыка үр үе иштинде ажылдаан.
Ленмаа Аракчааевна Куулар Чыраа-Бажы суурнуң «Хүндүлүг хамаатызы». Назы-хары улгатса-даа, мал-маганын өстүрүп олурар. Артып калган хүндүлүг чаававыс Ленмаа Аракчааевна бистиң аравыска ам-даа үр чылдар иштинде чорзун деп йөрээвишаан, Шагаа байырлалы-биле чаавамга чүгле кадык болурун күзеп олур мен.
Виктория ПЮРЮНА.