Төрээн Тывавыстың арыг-чаагай ак-көк дээринге агаар оруун изеп ажыткан Тыва Арат Республиканың эң баштайгы ужудукчуларының бирээзи мөңге меңги, харлыг-доштуг, каас-чараш чурумалдыг Мөңгүн-Тайганың эрес-дидим, маадыр оглу Сергей Мургулчуевич Хунан-оолга тураскааттым.
Ядыы араттар Мургулчубиле Дозураш (Сергей Хунан-оолдуң ада-иези)
Кара-Сал Мургулчу 1854 чылда Мөңгүн-Тайганың Каргы-Хемниң адаа Кызыл-Шанчыг, Хүрең-Тайга, Чеди-Тейлер девискээринге төрүттүнген. Дозураш Ооржак Каргы хемниң унунда Кускуннуг-Арыг деп черге төрүттүнген.
1912 чыл. Ол үеде Мөңгүн-Тайганың девискээринге хөй эвес, тарамык, хууда мал ажыл-агыйлыг араттар чурттап чораан. Оларның аразында бай-шыдалдыглары, ядыы-түреңгилери-даа турган. Ядыы араттар хөй мал-маган туткан байлар эдерип, оларның чайлаг, кыштааның кыдыынга кыстынып алгаш, чайның изии, кыштың соогу дивейн, оларның эңмежок хөй малын дүн-хүн чок кадарып-карактап, уйгу-дыш чок, хөлезини, үнези деп чүве билбес, аар-берге ажылды кылып чорааннар. Ындыгларның бирээзи Мургулчу Хунаевич Кара-Сал, өөнүң ишти Допураш Допаажыковна Ооржак. Оларны бедик хүндүткел-биле маңаа демдеглээри чугула.
Мургулчу өг-бүлези-биле бодунуң ырак төрели болур бай ызыгуурлуг Ооржак Назыты-Хелиң деп кижиниң аалының өдээнге кыстынып алгаш, ооң малын кадарып, ажаап, өдек сыңмас кылдыр өстүрүп чорааш, саап ижер 5-6 өшкүлүг, хөлгеленип мунар аъттыг-даа чорааннар. Мургулчу аныяанда мөге-шыырак мага-боттуг, кончуг эрес, кежээ кижи чораан. Аалдарның эмдик аъттарын мунарынга өөредип каар база хунан, дөнен эмдик шарыларны чүък чүдүреринге өөредир кижи база ол турган. Хемнер, хөлдер, тайга-таңды кезип, аңнап, балыктаарынга кончуг ынак кижи дээр.
Авазы Допураш Каргы девискээринде аалдарга сурагжаан шевер кижи чораан. Ол боду шевергин, чараш арын-шырайлыг, карааның кирбии болгаш бажының дүгү тырың кара, чоон-кара чажын өрээш, курунга куржап алыр турган, үезинде ховар дээн чараш херээженнерниң бирээзи чораан болгай, оглу Хунан-оол авазын дөзээн-дир дижип, кырган өгбелери (чуруун көргеш) сактып чугаалаар чорааннар.
Допураш алгы-кешти чымчады эттээш, тон даараарынга, энчектен ширтек сырыырынга акташкан шевер кижи чораан. Ынчангаш-ла боор оң, чоок-кавының бай шыдалдыг кижилери торгу-маңнык-биле шакан, каастаан тоннарын аңаа даарадыр турганнар, хөлезини кылдыр эттевээн кадыг 3-4 анай, хураган, 2-3 хой кежи берип каар. Допураш аңаа немей аалдардан колданып алгаш, уругларынга чучак тоннарны даарап берип чораан.
Ужудукчунуң чаш болгаш элээди чылдары
1912 чылдың чайның башкы айында Мөңгүн-Тайганың Хүрең-Тайга деп черге ядыы арат Мургулчунуң өг-бүлезинге кончуг шыырак оол уруг төрүттүнген. Ада-иезиниң чаңгыс оглу-даа болза, эрге-чассыг деп чүве билбес, кадыг-бергеге доругуп өскен болгаш ажылдың-даа, өөредилгениң-даа аар-бергезинге торулбас кончуг угаанныг, сагынгыр, эрес-дидим кижи болган.
Элээди оолчугаш апаргаш-ла ада-иезиниң чөленгиижи, дузалакчызы болу берген, оларның аар-берге ажылының кандыызын-даа чажам дивес кылчыр турган. Бай кижиниң хоюн кыштың соогу, чайның изии дивес кадарар, чылгызын бөлер, күзеттээр, аажок улуг кажааның өдээн коптарып каскаш, үндүр сөөртүр. Ындыг берге ажылдарны элээди оол кылып чораанын сактып кээрге, берге-ле-дир.
“Эргээ өөренме, бергээ өөрен” деп үлегер домактың дириг бадыткалы Сергей Хунан-оол ол-дур.
ТАРШ-ның солдады
1933 чылда 21 харлыг хып дээн аныяк оолду шеригже келдирткен, ол чылдың чайның адак айында Хунан-оолду ийи эжи-биле Саадак арттың аксынга чедир ада-ие, төрелдери үдеп кааннар. Ийи хонуп чорааш, аъттыг Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалыкка чедип келгеннер. Шериг хептиг ийи кижи уткуп алгаш, чемгергеш, хондургаш, өске оолдар-биле кады чүък машиназынга олурткаш, Кызылче бадыпкан.
Хунан-оол ам Тываның араттың революстуг шерииниң чиңгине солдады болган. Ооң келир үеде салым-чолунуң, ужудукчу болур аксының-кежииниң быжыг дазылы маңаа моон ужукталып доңнашканы чигзиниг чок. Шериг мергежилди ол улуг сонуургал болгаш кызымаккай чүткүлдүү-биле кыска хуусаада шиңгээдип алыр турган. Ооң ол бүгү эки талаларын билгеш, командири ону автомашина башкарарынга өөренирин сүмелээн. Өөредилгени кончуг эки деп үнелел-биле дооскаш, чолаачының шынзылгазын холга алган.
Ооң-биле чергелештир ол шериг мергежилдиң тергиини болбушаан, биче командирлер курстарын дооскаш, салбыр командири база турган. Узун-шыырак дурт-сынныг, эрес-кашпагай, дидим болгаш сагынгыр кижиге шериг херээ кончуг тааржыр болгаш сеткилинге кирер болган. ССРЭ-ниң төп шериг черинден келген инструктор-башкылар шериг мергежилге (шериг училищелер) өөренип алгаш, бедик эрге-дужаалдыг шериг болурун сүмелеп-даа турганнар. Ынчалза-даа ооң өскен-төрээн Мөңгүн-Тайгазының арыг-чаагай ак-көк дээри, харлыг-баштыг тайга-сыннары, ак-көк дээрде хостуг-чоргаар ужуп чоруур эзирлери караанга көстүп кээр болгаш чалгынныг куш болуп хуулуп алгаш, бистиң кырывыска ужуп келгеш, эзир-биле адааннажып-терлежип көр деп кыйгырганзыг апаар.
Төрээн чериниң кыйгызы ооң сагыш-сеткилинге, чүрээнге сиңип арткан болгаш чүгле ак-көк дээрге эзир-куш дег ужудар мен деп бодалдыг, күзелдиг чораан.
Эр-ле чаңгыс болур боорда,
Эзир куш дег болурумгай.
Эңмек хаяа, какпак хаяа
Уя туткан болурумгай.
Кара чаңгыс болур боорда,
Хартыга дег болурумгай.
Капкак хаяа, эңмек хаяа
Уя туткан болурумгай.
Хып дээн аныяанда ырлап чораан ырызы келир үеде ужудукчунуң салым-чолун оштап чорааны ол боор, буянныг оштаашкын болган-дыр.
С. Хунан-оолду ТАР-ның революстуг шериинге албан-хүлээлгезин эрттирип турда-ла, техникага сундулуун командирлер эскергеш, ужудукчулар школазынче өөредип чорударын шиитпирлээн. Хунан-оол изиг күзели-биле өөренип чоруткаш, Бийскиниң шериг ужудукчулар белеткээр училищезин “кончуг эки”, “тергиин” деп демдектерлиг дооскан. 1939 чылда Минусинскиниң хамааты ужар чүүл школазын чүгле “тергиин” деп демдектерлиг дооскан. Шериг-даа, хамааты-даа самолеттарны ол хостуг мунуп, башкарар эргелиг турган. ТАР үезинде ховар дээн мергежилдиг кижилерниң бирээзи турганы чоргааранчыг.
1936 чылда ТАР-ның 15 чыл оюн байырлап турда, ССРЭ-ниң Чазаа Тывага белек кылдыр 15 чиик машинаны, 2 “ПО-2” деп самолетту белек кылдыр берген. Ол самолеттуң бирээзинге С. Хунан-оол ужудар кылдыр бүзүрээни солун. Ол үеде Тываның девискээринге самолет ужуп көрбээн. Чон ону көөр хамаанчок, сураан безин дыңнавайн чорааннар. Баштайгы айда Хунан-оол чоокку кожууннар чедип, почта, эм-таң чедирер, чамдыкта Чазактан даргалар чоок кожууннарга чедиптерин дилээр турган.
Бир-ле эртен Чазак черинден дарга келгеш: “Салчак Калбак-Хөрекович силерни кел дидир” – дээн. Хунан-оол боданмайн-даа, келген кижиниң машиназынга олурупкаш, дарганың кабинединге чеде берген. Дарга Хунан-оол-биле хол тутчуп мендилешкеш, сандайже олурарын чалаан. Дарга: “Меңээ силерниң дугайты хөй-ле эки чүүлдерни чугааладылар. Эр хей-дир силер. Төрээн Тываңның ак-көк дээриниң төлептиг ээзи, эрес-дидим эзири-дир сен. Келир үеде маадырлыг ужудуушкуннар сээң мурнуңда. Чедиишкиннерни күзедим!” – дээш, куспактап каан.
С. Сарыг-оолдуң “Хунан-оолга ушкашканым” деп чүүлүнден. 1942 чыл.
Тываның чүгле чер кыры-биле эвес, агаар-биле аргыжар эң берге черлеринге орукту изеп ажыткан кижи Сергей Хунан-оол!
“Сергей Мургулчуевич Хунан-оол тыва дээрни чагырып шыдаан Тываның баштайгы ужудукчуларының бирээзи. Чедери берге болгаш бедик дагларлыг девискээрлер – Мөңгүн-Тайгаже, Кара-Хөлче, Тере-Хөлче, Тожуже агаар оруун ажыдарынга ол эрес-дидим киришкен” – деп “XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери” деп күрүне номунда ооң адын мөңгежидип киирген. Ол дээрге бедик алдар болгаш хүндүткел-дир.
1946 чылдың күзү. Сергей картазындан Тыва иштинде четпээн черлерин ончалап олурарга, өскен-төрээн чери Мөңгүн-Тайга болган. Ачазының аалынга баргаш, ачазын самолётка олурткаш, Мугур-Аксы суурун бир-ийи дээскингеш, чонга самолет (ужар-хеме) деп чүвени көргүзер деп планнап алгаш, октябрьның аяс-кааң хүнүнде Мөңгүн-Тайга кайы сен дээш, “ПО-2”-биле ужупкан. Бо хүннерде Мугур-Аксы суурда чурттап чоруур Каргы суму Совединге хөй чылдарда ажылдап чораан, күш-ажылдың хоочуну, пенсионер Долорес Сергеевна Хунан-оол “Шын” солунда “Ачам ужудукчу” деп сактыышкынында мынчаар бижээн: “Мөңгүн-Тайгага баштайгы самолетту ачам 1946 чылдың октябрьда хондурган. Ол Өвүр таварааш, Моолдуң Кызыл-Артты ажып келгеш, бир дугаарында Чеди-Тейлер ховузунга, кырган-ачам сугнуң аалының дужунга хондурган. Ооң соонда Доора-Ховуга хондургаш, самолетту таңныылдадып кааш, боду Мугур-Аксынга кээп хонуп алгаш, эртенинде самоледун суур адаанда шөлге хондурупкаш, удатпаанда Каргы куду ужуп баткаш, кырган-ачам сугга кээп хонган. Оон ачазын олуртуп алгаш, Кызылче ужуп чоруй барган. Мөңгүн-Тайгаже самолет оруу ынчаар ажыттынган”.
Төрүп каан уруундан ажыр ону кым-даа ынчаар бижип шыдавас. Ол дириг барымдаа-дыр.
Кажан самоледун Мугур-Аксынга хондуруп каарга, суурнуң болгаш чоок-кавының аалдарындан самолёт сонуургаан кижилер бир хондур үзүлбээн. Чамдыктарынга ол тоолда дег солун болганы чугаажок.
Сергей кадыг-бергелерден черле чалданмас, кончуг эрес-дидим болгаш ынаар удур баарынга кезээде белен чораан кижи-дир. Кажан ССРЭ-же фашизм халдаан, Ада-чурттуң Улуг дайынының кидин түлүк үезинде (1943 чыл) фронтуже 3 ужудукчу эки турачы танкистер-биле кады аъттаныпкан. Ужудукчулар С. Хунан-оол, А. Ензак, Х. Хопуя олар фронтуга баргаш, дайынчы самолёттарны башкарып, янзы-бүрү даалгаларны күүседип турганнар. Дайын шөлүнден балыгланган дайынчыларны үндүр дажыглаар, бомбалар, снарядтар болгаш кывар-чаар материалдар чүдүрүп алгаш чедирер, кончуг бачым, чай чок чоруп турда, Хунан-оолду Тываже чандырар дугайында дужаал келген.
Ол фронтудан үнүксевээн, фашистерниң самолеттары-биле агаарга демисежирин дыка күзеп турган. Ам канчаар, дужаал дужаал-ла болгай. Шериг кижиге дужаал хоойлу болгай, күүседир апаар. Хунан-оол Тывазынче чаныпкан, ийи эжи дайылдажып чыдып калган. Тыва Арат Республикага ол үеде ужудукчулар, ылаңгыя бедик мергежилдиг Хунан-оол ышкаш кадрлар карак огу дег херек турган. Келдирткен дужаалдың утказын сөөлүнде билип алган.
Фронтудан төрээн Тывазынга чанып келгеш, ак-көк дээриниң оруу-биле тайбың күш-ажылынче шымны берген. 1946 чылдан эгелээш, амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир “ПО-2”, сөөлүнде “АН-2” (командири) самолеттарга ужудуп тургаш, агаарга чеже муң километр орукту ужуп эрткеш, чеже тонна чүъктү, чеже муң пассажирлерни сөөртүп чедирбээн дээр. Ону кым-даа санаваан, сан-түңден артык үнелиг чүве – ооң Тыва Республиказының хөгжүлдези, чырыткылыг келир үези дээш, кыска назынында кылып каан буянныг ажыл-херээ төрээн черинге, төрел чонунга чырыткылыг сактыышкын болуп мөңге артар. Ооң адын мөңгежидип, Мугур-Аксының бир кудумчузун ужудукчунуң ады-биле адааны база бедик чоргаарал. Ол Чазактың хөй медальдары болгаш хөрек демдектери-биле шаңнаткан.
Тываның ховар дээн оолдарының бирээзи, ооң ак-көк дээринче эң баштай ужудуп үнгеш, кижи четпээн черлерже орук изеп каан Мөңгүн-Тайганың эрес-дидим оглу Сергей Мургулчуевичиниң ады төрээн Тывазының төөгүзүнде алдын үжүктер-биле бижиттинип арткан. Ооң чырыткылыг овур-хевирин улам мөңгежидип тураскаадыры – амгы салгалдың сорулгазы.
Маадырлар 100 чылда чаңгыс катап төрүттүнер.
Хирлиг-оол КОНГАР, партия, советтер ажылының база күш-ажылдың хоочуну.