ДЕКАБРЬ 1-ниң ХҮНҮНГЕ ЧЕДИР ҮНДҮРҮГЛЕРНИ ТӨЛЭЭРИН УТПАҢАР!

ЧУРТТУҢ ХӨГЖҮЛДЕЗИНГЕ ҮНДҮРҮГЛЕР КОЛ БОЛУР
«Шын» солуннуң аалчызы, Тыва Респуб­ликада Федералдыг үндүрүг эргелелинде килдис даргазы Анатолий Сергеевич Нурсат.
Бистиң республикада үндүрүг талазы-биле ажыл-агый кайы хире чоруп турар ирги, таныштырып көрүңерем, Анатолий Сергеевич.
— Амыр-менди, “Шын” солуннуң номчукчулары. Үндүрүг талазы-биле чонга таныштырып чугаалаар болза мындыг, кижилерниң өнчү-хөреңгилериниң үндүрүглери дээрге, бирээде, машина-балгат үндүрүү болуп турар. Ол үндүрүгнү санадырда, машинаның шимчедикчизиниң аъдының күжүнден көөр. КАИ-ге кижи машинаны бодунуң адының кырынга бүрүткедиптерге-ле, оон биске дыңнадыптар. Бүрүткеткен үеден эгелээш, үндүрүг төлекчизи апаар. Тываның хоойлузунда бижээни болза, аңгы-аңгы ставкаларлыг болуп турар. Ол талазы-биле Дээди Хуралдың депутаттары хүлээп алган. Ынчангаш ол ставкаларындан база аъттың күжү болгаш хевиринден хамааржыр.
Ийиде, бажың-балгат үндүрүү. Ону канчаар санаарыл дээрге, бажың-балгаттың кадастр өртээнден, ол ышкаш шөлүнүң дөрбелчин метринден санап турар, чиигелделерни база көрүп каан. Кайы девискээрде турарыл, ынаар кирип турар. Тус чер бюджединге хамаарышкан болганда, ооң сайзыралынга ажыглаттынып турар база ол черниң депутаттары ставкаларны хүлээп ап турар. Кымның адында бүрүткеттингенил ол кижи үндүрүгнү төлээр. Үндүрүг төлекчизи бар деп, (Росреестр) хүлээп алган соонда, 10 хонук дургузунда үндүрүг черинче дыңнадыптар. Келген медээлер-биле алгаш, черниң үндүрүү ТР-ниң бюджединче кирип кээр, ооң соонда оруктар чаартылгазынче кирип турар. Бажың болза кайда турарыл ол черже кирип турар. Черниң 100 хуу үндүрүү кирип турар. Бо үндүрүглер тус черниң сайзыралынга ажыглаттынып турар.
ТР-ниң Чазааның айтыышкыны-биле сентябрь 15-тен ноябрь 15-ке чедир хуу кижилерниң өнчү-хөреңгизиниң үндүрүүн төлээр айы кылдыр чарлаан. Ынчангаш ооң түңнелдери-биле сентябрь 15-тен ноябрь 15-ке чедир Тываның каттышкан бюджединче 81 млн 542 муң рубль кирген. Ол дээрге чүгле 32 хуу­зу болуп турар. Үндүрүгнүң шупту сан түңү 254 млн рубль болуп турар. Бо үеде Тывада 123 муң үндүрүг төлекчилери бар. Оларның бо чылын 45900 кижи күрүне ачы-дузазында хууда арыннарын таварыштыр чоруп турар. Эрткен чыл-биле деңнээрге, 5500 кижи көвүдей берген. Санывыс чылдан чылче көвүдеп турар, база интернетте сайтыны эки ажыглап турар апарган.
Ноябрь 24-түң хүнү-биле көөр болза, хуу кижилерден 162 млн рубль кирген болуп турар. 254 млн-ниң 64 хуузу болуп турар. Чарлаттынган айның дургузунда үндүрүглерни эки чыгган кожууннарны демдеглеп каар болза эки. Оларга Мөңгүн-Тайга кожуун 82,2 хуу, Тожу 74 хуу, Чаа-Хөл кожуун 73,3 хуу хамааржыр. Эвээш чыгган кожууннар база бар. Оларга Кызыл кожуун 51 хуу, Ак-Довурак 56 хуу, Барыын-Хемчик 58 хуу хамааржыр. Сумулар аразынга хамаарыштыр алыр болза, 1-3-кү черге Эрзин кожууннуң Сарыг-Булуң 111 хуу, Чөөн-Хемчик кожууннуң Хорум-Даг 110 хуу, Чаа-Хөл кожууннуң Шанчы база Каа-Хем кожууннуң Көк-Хаак 109 хуу чыгган. Эвээш чыгган суурлар база бар. Успенка, Бижиктиг-Хая, Баян-Кол. Үндүрүг төлевээнинден өрелер база элээн чыглы берген. Тывада чыгдынмаан өрениң түңү 132 млн рубль болуп турар. Декабрь 1 база чоокшулаан, ынчангаш Тываның чонун: “Үндүрүглерин төлеп алзын”— деп, кыйгырып турар улус-тур бис. Декабрь 1-ге чедир төлээн турар.
— Бир эвес үндүрүглерни төлеп шыдавайн барган болза, кандыг хемчеглер алыр ирги?
— Үндүрүглерин төлевээн деп илереткен соонда, оларже дыңнадыр бис. Дыңнадыышкынны херекке албас болза, документилерин белеткээш, судче киириптер. Оон судтуң шиитпириниң түңнели-биле болур. Суд приставтары база банкыларда агар санындан, шалыңындан тыртып кааптып база болур.
— Хуу кижилерге кандыг чиигелделер көрдүнген ирги, Анатолий Сергеевич?
— Чиигелделер янзы-бүрү. Кадыы бертик 1-2 бөлүктүң (инвалид) улуска үндүрүгнү санап каан болза, справказын кожуп каар база билдириишкин бижиир. Дайын киржикчилеринге чаңгыс машинага көрдүнген болур. Ол машинаның аъдының күжү 150-ден куду болур. Бажың-балгат талазы-биле үндүрүг болза, кижи бүрүзүнге чиигелде бар деп болур. Хуу бажыңныг кижи болза, санадырга, бажыңның 50 дөрбелчин метр шөлүн казып бээр. Квартира болза 20 дөрбелчин метр, а өрээлдерниң болза 10 дөрбелчин метр. Кырындан немей кадыы багай, хөй ажы-төлдүг, пенсия назылыг улуска дээш чиигелделер база бар. Чер үндүрүүнде база чиигелделер бар. Федералдыг чиигелделерден аңгыда, тус чер аңгы-аңгы чиигелделерни берип турар. Санаарда, дайын киржикчилеринге, инвалидтерге, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге 600 дөрбелчин метрни казып бээр.
Бир эвес дыңнадыг албаан болза, сайтыдан үндүрүп алыр, бир болза, үндүрүг албанынга чедип келгеш, төлеп алыр.
— Канчаар төлээрил дээрге?
— Үндүрүг эргелелиниң сайт таварыштыр төлеп болур, янзы-бүрү банкыларның кандыг-даа аргалары бар. Ажаалда банкызының сайтызы база бар. Интернет таварыштыр кандыг-даа аргалар бар апарган. Штрих код-биле база төлеп алыр аргазы бар. Бир эвес банк чок суур болза, почтада база хүлээп ап турар. Чамдык суурларда чагыргазының тускай ажылчыннары бар, төлежиринге дузалажып турар.
— Үндүрүглер талазы-биле тодаргай тайылбырлап бергениңер дээш, четтирдивис.
А. Түлүш чугаалашкан.