«Тываның чаа шинчилелдери» сеткүүл орус болгаш англи дыл кырында үнүп, делегейниң номчукчуларын Тыва-биле таныштырып чоруур.
Тыва дугайында аажок солун эртем шинчилелдерни чырыдып турар электроннуг сеткүүлдүң кол редактору — Чимиза Күдер-ооловна Ламажаа, философия эртемнериниң доктору. Бо сеткүүл эртем делегейинде көскү турушту быжыы-биле ээлеп алган. Россияның эртем парлалга черлериниң дугайында «Эртем периодиказы: берге айтырыглары болгаш шиитпирлери» деп тускай сеткүүл бар. «Тываның чаа шинчилелдериниң» кол редакторунуң ол сеткүүлге чоокта чаа берген интервьюзун номчукчуларывыска сонуургадып тур бис.
— «Тываның чаа шинчилелдери» сеткүүлдүң тургусканының чылдагааны чүү болганыл? Кайы хире үе дургузунда үнүп турарыл?
— Сеткүүл 2009 чылда Россияның гуманитарлыг эртемнер фондузунуң деткимчези-биле тургустунган. 2008 чылда Тываның бөлүк эртемденнери боттарының таваржып турар бергедээшкиннериниң дугайында чугаалажып турган. Чижээ, өске эртем төптеринде ажылдап чоруур коллегалары-биле ужуражып, харылзажыры берге айтырыг апарган дээрзин чугаалажып турган. Ооң аңгыда бот-боттарының шинчилелдериниң дугайында база шоолуг билбес болган. Боттарының эвээш экземплярга парладып алган эртем ажылдарын аай-дедир чорудуп, тарадыры авторларга белен эвес бооп турган. Ынчангаш өске хоорайларда биске дузалажып болгу дег специалистер база бистиң шинчилелдеривисти номчааш, үнелелин берип, санал-оналын илередиптеринге эптиг болзун дээш, электроннуг сеткүүл тургузарын саналдаан мен. Ол чылын Россияның гуманитарлыг эртем фондузу электроннуг төлевилелдерге грант бээр мөөрей чарлаан. Аңаа киришкеш, ийи чылдың акшаландырыышкынын алгаш, сеткүүлдү тургускаш, коллегаларывыс-биле эки харылзааны тудуп, сорук кирип ажылдай берген бис.
— Россияда болгаш делегейниң өске черлеринде силерниинге дөмей сеткүүлдер бар-дыр бе?
— Бо сеткүүлүвүстү баштай үндезин чоннуң культуразынче угландырар, ооң-биле чергелештир эртемниң тус-тус адырларының шинчилелдерин база киирер деп бодап турган бис. Тывага хамаарылгалыг социология, философия, культурология, антропология, төөгү, филология, психология талазы-биле шинчилелдер чугула херек. Оон аңгыда Тывада чурттап чоруур өске-даа чоннарның төлээлеринче база кичээнгей салып турар бис. Чижээ, Тывада орус чоннуң төлээлери, эрги шажынныг староверлер болза, республиканың культуразының болгаш Сибирь староверлериниң культуразының бир кезээ болур. Ынчангаш староверлерниң культуразының талазы-биле эртем шинчилелдериниң материалдарын үндүреринге белеткеп турар бис.
Кайы-бир чоннуң дыл-домаан шинчилээр угланыышкынныг сеткүүлдер бар. Чижээ, Карпат-Днестр девискээриниң үндезин чону – русиннерниң төөгүзүнге, культуразынга, дылынга тураскааткан «Русин» деп сеткүүл, «Словѣне» сеткүүл славян чоннарның дылынга болгаш чогаалынга тураскааткан. А чаңгыс регионда кады чурттап чоруур чоннарның социалдыг, культурлуг онзагай талаларын сайгарып көрүп чоруур шак ындыг идеялыг сеткүүл тыппаан мен.
— Сеткүүлүңерни номчукчуларга канчаар тарадып турар силер?
— Эгезинде шупту улус көрүп номчуур болзун дээш электроннуг хевирге Рунет – орус дылдыг интернеттиң сайтыларының ниити оруу-биле үндүрер деп бодап алган болгаш, өске аргалар көрбейн турдувус. Ооң соонда наукометрия – эртемниң хөгжүлдезин чырыкче үнген шинчилелдер санындан көөрүн барымдаалааш, сеткүүлдү чүгле профессионалдар аразынга сайзырадыр деп шиитпирлээн бис. Сеткүүлүвүс амгы үеде делегейниң эртем библиографиязының баазазынче кирип турар. Чижээ, Россияның эртем цитирование индекизи, КиберЛенинке, PKP Index, ERIH PLUS, Google Scholar, DOAJ, Scopus, ESCI Web of Science Core Collection оларже киирген. Бүгү делегейниң эртем чыындызынче киргенивис дээрге бистиң беш чыл дургузунда кызып ажылдап келгенивистиң эки үре-түңнели болур.
Бистиң электроннуг сеткүүлүвүстү улустар холунга тудуп номчуп, ында киирген чуруктарны, төөгү документилерин сонуургап көөр болзун дээш эвээш кезекти саазынга парладып турган бис. Чүгле авторларга болгаш боттарывыска дээш, каш экземпляр парладып алырывыска, өнгүр чараш сеткүүлдү улустар дыка чарашсынып магадаар болган. Чамдык авторлар эш-өөрүнге белек кылдыр бээр дээш, ынчаар чагыдып ап турар.
— Россияга эртемни болгаш эртемни сурагжыдар сеткүүлдерниң рынокта байдалын үнелеп көрген боор силер. Ооң келир үези кандыг хирелиг-дир, чүнү демдеглеп болур силер?
— Эртем болгаш эртемни сурагжыдар парлалга черлери кончуг мергежилдиг, харыысалгалыг болгаш демниг ажылдап чоруп турар. Ол дээрге эртем редакторларының болгаш парлалга черлериниң ассоциациязының ачы-хавыяазы-дыр деп бодаар мен. 2015 чылда ооң кежигүнү апаргаш, ёзулуг профессионал улустуң сүме чагыын дыңнап, ажылының арга-дуржулгазын көрүп алыр аргалыг болдум. Ооң мурнунда чүгле чаңгыстап үнүп турган болзувусса, ам ниитилел апарган бис.
Акшаландырыышкын талазы-биле берге айтырыгларны шиитпирлээрин кызып турар бис. Хамаарышпас парлалга чери болганывыста, делегейниң баазазынче кирип алыр дээш, сеткүүлдү белеткеп тургаш, дыка бергедежип турдувус. Бир чылын Тыва Республиканың Чазааның грантызы биске дыка дузалаан. Ооң соонда грант бээр шак ол мөөрейни соксадып каапкан.
«Автор боду төлээр» деп системаже шилчип, хамык чарыгдалды боттарывыстан үндүрүп эгелээн бис. Аныяк эртемденнерни деткиирин база кызып турар бис. «Авторларга артык чүък бербези-биле Делегейниң баазазынче кире берген Россияның парлалга черлери эртем фондуларындан акшаландырыышкын, грантыларны алыр болза эки» – деп чамдык редактор коллегаларывыс саналдап турар. Шынап-ла ындыг болу бээр болза, өөрүнчүг-дүр.
— «Тываның чаа шинчилелдери» деп сеткүүлдүң болгаш редколлегиязының амгы үеде планнары кандыгыл? Сеткүүл келир үеде кандыг болурул?
— Чаңгыс сеткүүлдү кылып эгелеп алгаш, Тывага хамаарылгалыг эртем шинчилелдериниң адырының сайзыраарынга дузалыг болганывыс дээш, өөрүп чоруур бис. Бо сеткүүлдүң, ылаңгыя Тывада эртемденнерниң ажыл-ижинге кайы хире ужур-дузалыын олар билген боор. Тыва ниитилелди болгаш культураны өөренип шинчилээр чаа-чаа авторларны, эртемденнерни эвилелдеп, хаара тудуп турар бис. Эртем библиографиязының даңзызынче бодунуң шинчилелдерин киирер дээш, ажылдаары берге-даа болза, кол чүве – түңнели.
Сеткүүл бир чылда дөрт катап үнүп турар. Ажылывыстың кол сорулгазы - делегей эртеминиң делгеминге Тываның чаа эртем шинчилелдерин чырыдары.
Делегейиниң хөй национал чоннарының бирээзи – тыва чоннуң болгаш Тыва черниң дугайында эртем сеткүүлүнүң идеязы аажок солун болганы ол боор, бо чылын Россияның улус-чоннар университеди бистиң-биле эштежип ажылдаарының дугайында санал киирген. Бистиң үлегеривис-биле өске коллективтер төлевилелдерни чогаадып кылып алыр болза эки боор. Хөй национал культуралыг амгы Россияны таныштырып көргүзер шак ындыг бөлүк сеткүүлдер турарын күзээр-дир мен.
— Кол редактор апарганыңарны таныштырып көөрүңерни дилээр-дир бис. Ол ажылдың эң бергези чүдел?
— Сеткүүл тургузар деп саналды киирген болганымда, харыысалгалыг ажылды бодум хүлээнип алдым. Сеткүүлдүң тургузукчузу мен. Университетке эртем сеткүүлдерин үндүрер талазы-биле эвээш-бичии-даа бол арга-дуржулгам турган. Ынчалза-даа шуут куруг черден чаа сеткүүл эгелээри база бир солун ажыл болду. Ажылымда нарын берге чүүлдер хөй. Парлалга ажыл-херээниң шупту айтырыгларының ужур-утказынче шымныгып кирер ужурга таварыштым. Хоойлу-дүрүм, организастыг, техниктиг айтырыглар дээш шиитпирлээр чүүлдер-ле хөй. Стратегия болгаш тактика талазы-биле ажыл-херекти доктаамал күүседир апаар. Бо бүгү чүүл херек кырында аажок солун.
Эң берге чүүл дээрге кижилер-биле ажылдаары-дыр. Авторлар ам ийи аңгы бөлүк апарган. Аныяк болгаш ортумак назылыг эртемденнер аажок идепкейлиг. Чаа чүүлге өөрениринге, чаа негелделерни сагып күүседиринге белен болур. Эки бижип билир ындыг кижилер-биле ажылдаарга чиик, сеткилге өөрүнчүг.
Улуг салгалдың эртемденнери биеги эрге-байдалынга чаңчыга берген болур. Совет үеде эртем доктору мергежилдиң эң бедик чадазы кылдыр санаттынып турган. Ылаңгыя чамдык регионнарга эртемденнерни квартира-биле шаңнап, аажок хүндүлеп чораан. Оларны үргүлчү чалаар, сөзүн дыңнаар, удур чүве чугаалап болбас турган.
Амгы үеде байдал өскерилген. Эртемден кижи бүрүзү үнелелди-даа, сагындырыгларны-даа хүлээп алыр ужурлуг. Редакторну дыңнаар, хуусааларны сагыыр апаар. Эртем ажылын парладырда, база боттарының акша-хөреңгизи-биле төлээр. «Оларга дээп болбас» кылдыр чаңчыга берген улус ону дыңнааш, «Чүү адам чүвел!» дээр.
Ажылдың бир берге талазы – авторларның ажылдарынга чаа негелделерни тургузары. Сеткүүлге чырыдар материалдың сүүзүннүг шынарлыг болуру дээш, оларның-биле сайгарып чугаалажып, чагаалажып турар бис. Доктаамал кылып турар ажылывыс ол.
Р.Демчик очулдурган, («Тува.Азия» порталдан алган).