ДЕПУТАТ-БИЛЕ ЧУГАА

– Олег Доржулдаевич, кылып турар ажыл-ижи­ңерни номчукчуларга таныштырып көрүңе­рем?
– Мен ийиги хуусаада депутат болуп ажылдап турар мен. Харыылап турар чер-девискээримге Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл кожууннарында чурттакчылыг черлер хамааржыр. Депутат ажыл дээрге чоннуң бүзүрели, идегели. Ону оскунмас дээш, харыысалганы улгаттырып, кызып ажылдап чор мен. Кандыг-даа ажылды кылып тургаш өөренир дээр ийикпе, мен база бо ажылда ар­га-дуржулгам улгадып, хөнүй бердим. Чоокта чаа Хөндергей суурже чазаглыг орукту кылганы – бистиң улуг чедииш­кинивис деп санаар мен. Чүгле мээң эвес, Кы­­зылда чурттап турар төрээн чери дээш, сагыш аарып чоруур Хөндергейниң патриоттары бар. Олар дээрге, Андрей­ Сат, Роман Монгуш, Юрий Ондар, Мөңгүн-оол Куу­лар деп акывыс бар. Клуб тудуу кылырда база-ла Хөн­дергей активи чыглып, сүмелешкеш, чер-черлерге концерт организас­тап дээш, база улуг ажылды кылдывыс. Кижини хей-аът кии­рип турар чону барда ажылдаар­да эптиг болур чүве. 2015 чылда чаа тудуп алган клуб электри шугумунга частырыг болганындан өрт айыылынга таварышты. Ол-ла чайын Болат-оол Куулар суглар сүмелешкеш, дарый хөделгенивис ачызында шалыпкын чаа клубту тудуп алдывыс. Культура сайыды Алдар Дамдын­ дыка деткип дузалашты, соңга-хаалганы эккеп берди.
Шынап-ла харын, мени бир деткип чоруур чүве – мээң ат-сураглыг Хөндергей чурттуг өгбелерим мөге Араа­зай Комбу, Доруг-оол эжишкилер. Бирээзи шүүр, өскези үжүүрлежир. Ам солчуп аалам дээш Комбу, ам сен шүг дээш, Доруг-оолга дүжүп берип-даа турган деп чугаа бар. Тываның бир дугаар херээжен чогаалчызы, элчини Доңгак Барыкаан – моол, төвүт, орус дылдарны билир, эртемден кижи чораан. Монгуш Кенин-Лопсан, Василий Монгуш Бора-Хөөевичилер – алышкылар. Бирги даг инженери Хову-Аксы кобальт комбинадының тургузукчузу Дадар-оол Саңгыр-оолович Монгуш, ол дээр­ге Чазак Даргазының каты болур. Чаңгыс-ла суурдан 11 кижи Ада-чурттуң Улуг дайынынче амы-тынын артынга каггаш чоруп турганы дээрге, Хөндергей чонунуң маадырлыг чоруу-дур. Сат Бүрзекей Сурас оглу, Ровно дээш тулчууш­кунга маадырлыы-биле өлген. Чевээнге чораан мен. Барып мөгейип каан мен.
11 эки турачыларның үре-садызы Хөндергейде ам-даа чурттап чоруур. Мын­дыг кончуг маадырлыг чонумга асфальтылыг орук тударынга бичии-даа бол үлүг-хуумну киириштиргенимге чоргаарланыр мен. Орук-тудуг чериниң удуртукчузу Юсупов мээң коллегам – депутат, дарга-биле хуралдап олурар черивис кожа. Мен ону база ажыглапканым чажырбас мен.
– Орук-чирии багай өске суур­лар база бар болгай. Хөндергей суурже орукту мурнатканы чылдагаанныг болган боор, Олег Доржул­даевич?
– Ийе, ол шын. Өвүр чарыкче Хөндергей таварып эртер. Угланыышкыны Хандагайты таварып Моол, Кыдат кирер. Ырак кожуунувус Мөңгүн-Тайга, улаштыр Кош-Агач Алтай чурту кирерде база-ла Хөндергей таварып эртер, улуг ужур-дузалыг федералдыг чергениң оруу бооп турар. Бо орук Тываның сайзыралынга дыка улуг экономиктиг ужур-уткалыг. А суур оруун чугаалаар болза, тайга эдээ болгаш Хөндергейни чаъс ойбас, өл-шык. Чаъс соонда машина хамаан чок, чадаг кижи кыштаары бергедей бээр. 1979 чылда “Хөндергей” совхозунуң директору турган Сат Мөңге Санчаевич совхозтуң күжү-биле чал орукту кылдыртып каан чүве. Оон бээр хөй чылдар­ дургузунда чал орук өл-чаъстан черже сиңип кире берген. Орук дээрге, Хөндергей чонунуң бир муңгараар айтырыы чораан болза, ам ону үзе шиитпирлээни бо.
Депутат кижи каяа-даа чоруур, чон-биле ужуражыр, чугаа-сооттуг боор. Менден Хөндергейни Ыраажы-Хем деп чүге адаан деп, бо-ла айтыра бээр. Солун арнын ажыглап чугаалап бээйн. Бот хууда база улгадып бар чыдар мен. Суур ийи хем аразында чыдар. Кырган, Аныяк­ деп тус чер улузу чугаалажыр. Мен Аныяк талазында кудумчуга чурттап турган мен. Дүне сараат кырынга удуп чыдып алгаш, хамык шимээн соксаарга, Аныяк суунуң шолураажын дыңнаар мен. Аразында чүген-суглуу дегжип турган ышкаш кыңгырааш аялга бар. Ылап төөгүден номчуур болза, Кенин-Лопсанның “Буян-Бадыргы” деп номунда бижээни болза, Буян-Бадыргының адазы Буу­рул ноян, азы Хайдып үгер Даа монгуш сумузу. Ооң төрээн чери Хараган-Даг биле Борбак-Арыгның аразында эрги хонаш. Ону чон Дагыыр-Тей дижир. Хайдып ноянның хирнин шыгжаан чери. Чылдың ону дагаан черге ноянның тускай ыраажызы Сат Бойбаа чер-чуртун, ноянын мактап ырлаар турган. Кайгамчык-даа ыраажы кижи, ону дыңнаар дээш чон бүгү Тывадан чыглып кээр. Оон бээр-ле бо хем улузу ыраажы улус-тур дээш, Ыраажы-Хем деп ат Таңды тос кожуунунга сурагжый берген. Кезек совет үеде уттундуруп бар чыткан атты чогаалчы Кенин-Лопсан тынгарып каан деп болур.
– Келир үеде план-ажылыңарны база сонуургадыптар силер бе?
– Хөндергей суурнуң географтыг туружу тос оруктуң белдири дижири дег улуг стратегтиг ужур-дузалыг болганда, маңаа көдээ ажыл-агыйның агролицей тутса кандыгыл деп санал-биле Чазак Даргазынче кирген мен. Мени деткээн. Черле ынчаш школа тудуу респуб­ликада ам бо үеде тургустунуп келген айтырыгларның бирээзи. Ийме, Теве-Хая суурларга база школа херек. Хөндергей школазы база эргижирээн тудугларга хамаар­жыр. Аңаа школа тудуун кылыр дугайында айтырыгны база көдүрген мен. Ийи чылда республикага 1 школа тудуу кылыр деп планда көрдүнген. 2024 чылдан бээр Хөндергейге школаны аазап турар. Оон ыңай, дузалал школазының баазазынга чайгы үеде өөреникчилерге дыштаныр лагерь тургузуп көрзе деп саналымны база дарга дет­кээн. Угланыышкыны – уран чүүл. Маңаа ыр­лаар студия, фонограмма кылыр өрээл, сцена дээн чижектиг, чаш кижини сцена культуразынга, ырлаарының чажыттарынга өөредир. Мээң билирим шаанда социализм үезинде Хөндергейге кырганнар бажыңы турган. Бирээде, мында тайга эдээ агаар-бойдус арыг, эмнээр, кадыкшылга эки. Ийиде, дузалал школадан мында дыка эки тудуг­лар артып калган. Ам-даа 20-30 чыл ажыглалга турар. Ону билдилиг ажыглап болур. Үште, ажылчын олуттар болбайн канчаар. Өөреникчилерни ажаар-те­жээр, ишти-хырнын кылып, арыг-силиг тудар ажылчыннар херек болгай. Хөндергей чону моон ажылды тып алыр аргалыг болур. Бир көдүрген айтырыым, дарга-биле ону база сүмелешкен мен, инженерлер клазындан ажыдып көрзе кандыгыл деп. Инженер-техниктиг каадырлар дээрге экономиктиг хөгжүлдениң үндезини, инженерлер чокта бурунгаар хөгжүлде турбас. Ынчангаш ооң адын бирги тыва инженер Дадар-оол Саңгыр-оолович Монгуштуң ады-биле адаза деп соңгукчу чонумнуң күзели.
Владимир ООРЖАК чугаалашкан.