Тыва сөстерниң бижимелиниң айтырыглары
Тыва дылдың сөстерин шын бижээнивисти ылавылаарда, хамыктың мурнунда ажыдар дептеривис “Тыва дылдың орфографтыг словары”. Тыва сөстерниң шын бижимелин чаңгыс аайжыдып быжыглаарынга бо словарьның ужур-дузазы, ону тургузар дээш эртемденнерниң кылып чоруткан ажылы канчаар-даа аажок улуг дээрзи бүгүдеге билдингир. Ынчалза-даа тыва сөстерниң чамдыызын словарьда чаңгыс аайлажытканынга чигзиниишкиннер тыптып кээр-дир. Аңаа хамаарыштыр бодумнуң бодалдарымны илереткеним “Тыва дылдың орфографтыг словарын” тургускан эртемденнерниң улуг ажылынга чемелээшкин эвес дээрзин баш бурунгаар демдеглеп каайн.
Чоннуң төрээн дылы, ооң дугайында эртем-шинчилелдериниң түңнелдери кажан-кезээде таңмалаттынган билиишкиннер эвес, үргүлчү сайзырап чоруур чүүлдер дээрзи чугаажок. Олар “дээп болбас демир өрген”, “артап болбас алдын өрген” эвес.
Парлалгага барык дөртен беш чыл дургузунда ажылдааным, “Тыва дылдың орфографтыг словарын” үргүлчү ажыглап келгеним, ооң уламы-биле тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнери биле орфографтыг словарьны сайгара деңнеп чоруурум тыва сөстерниң чамдыызын словарьда чаңгыс аайлажытканынга чигзиниишкиннерни тывылдырган чүве.
Кичээнгейлиг номчуп олурарга, чамдык тыва сөстерниң шын бижимелин словарьда быжыглааны тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнеринге дүүшпес болгулаар-дыр. Сөстерни словарьда быжыглаанынга дүүштүр эвес, а орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнеринге дүүштүр бижээш, өөреникчилерден эгелээш журналистер, чогаалчыларга чедир “частырыгларны” бижээн чүүлдеринге кылып турар. Эң ылаңгыя ындыг чүүл өөреникчилерге дыка хомуданчыг болбайн канчаар. “Частырыг” дээш “ийи демдектерни” башкылар оларга “ытпактап” бээр болгай.
Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң 1986 чылда үндүрген “Тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнериниң” 10-гу арынын ажыдып, номчуп көрээлиңер.
“...5. Өк-биле адаар ажык үннүг сөстерни шын бижиири:
а) өк-биле адаар ажык үннүг чамдык сөстерни оларга дөмейлежир өске сөстерден ылгаар төлээде, оларга ъ немеп бижиир, чижээ: аът, оът, каът, эът (база олардан укталган аъттаныр, оъткарар, эъткир, каъттаар чергелиг сөстер); чаъс, чүък, чөъп, дүъш, аъш-чем, а олардан чогаадылга кожумактарының дузазы-биле укталган бүгү сөстерни ъ чокка бижиир;
б) өк-биле адаар оон өске бүгү сөстерни ъ чокка бижиир, чижээ: кадар (кадар сан), ожук (ыяшта хар), кижи, өкпе дээш оон-даа өске.
Ынчаарга бир эвес ол ышкаш сөстер домакка ийи уткалыг апаар болза, оларның чогуур утказын ылгаары-биле ук сөстерге ъ хереглеп болур, чижээ: кадык (кадык чоруур), каъдык (чиир чем), арга (арга-сүме), аърга (эзим)....”.
Бо дүрүмнү таптыг номчуп олурарга (эң ылаңгыя школачы бичии оолдар, уругларга), будулгаазынныг, тодаргай эвес чүүлдер бары илдең. Баштай “өк-биле адаар ажык үннүг чамдык сөстерни оларга дөмейлежир өске сөстерден ылгаар төлээде, оларга ъ немеп бижиир” дээш, чижээнге аът, оът, каът, эът сөстерни киирип каан. Ооң соонда ол-ла дүрүмнүң дараазында кезээнде “өк-биле адаар оон өске бүгү сөстерни ъ чокка бижиир” дээн. Бо дүрүмге хамаарыштыр мындыг айтырыг чайгаар тургустунуп кээр-дир. Аът, оът, каът, эът сөстерден аңгыда, “чамдык” деп кайы сөстерил?
📢“БАШ” АЗЫ “БАЪШ” БЕ?
Боттарывыстың борбак бажывыстың адын канчаар шын бижиир чоор дээш словарьны көөр бис. Өк-биле адаттынар сөстерни шын бижиириниң дүрүмү ёзугаар “баъш” деп бижиир ужурлуг-ла болгай. “Тыва дылдың орфографтыг словарында” өк-биле адаттынар бажывыстың адын “баш” деп каан. Ону номчааш, дораан-на бажывыстан туттунуптар бис. Тыва дылда “баш” деп чүве ады бар бе? “Паш” деп ийи аңгы уткалыг сөс бар чүве харын. “Паш” – сава аймаа, “паш” – шээр аарыг ады. Паш саваның каъгы бар. Бо сөстү улуг назы-харлыг кижилер өк-биле “каък” кылдыр адаар. Орфографтыг словарьда мырыңай орусчуду “как” кылдыр киирген.
Азырал араатан амытан ыт биле чылгы мал аъттың аттарының адаттынары адаарының падежинде шуут дөмей. Ынчалза-даа ыттың адын “Тыва дылдың орфографтыг словарында” “ыт” кылдыр быжыглап каан. Тожу, Кунгуртуг дээш чамдык тус чер диалектилеринге шаанда ытты “ыт” деп адап турган харын. Тыва улустуң хөй кезии өк-биле адаары ёзугаар бо сөстүң бижимелин тыва литературлуг дылдың нормаларынга дүүштүр “ыът” кылдыр орфографтыг словарьга быжыглаар ужурлуг болгу дег. Тыва дылда “ыт” деп сөс барын сагындырып каары база артык эвес. Кайы-бир черже чорударын, айбылаарын ынча дээр. Чижээлээрге, “ол кижини ынаар ыт” азы “ыдывыт”.
Өк-биле адаар үннерлиг сөстерниң бижимелин “Тыва дылдың орфографтыг словарында” соора быжыглап каан деп болур. Оларны адаары-биле орфографтыг словарь ёзугаар бижииринде ылгал ылап-ла дыка билдингир. Чижээлээрге, адаары “баък” (багай), словарьда “бак” дээн ышкаш. Өк-биле адаар “чаъш” (өрүп каан узун баш дүгү) деп сөстү словарьда “чаш” кылдыр киирген. “Чаш” (бичии кижи) деп сөс база бар болгай.
📢ӨСКЕРИЛГЕЛЕРНИ КИИРЕР
Тыва сөстерни адаарының болгаш бижиириниң айтырыгларынче кичээнгейни угландырып чоруур эртемден филология эртемнериниң доктору Каадыр-оол Бичелдей. Эң ылаңгыя өк-биле адаар үннерлиг сөстерниң шын бижилгезинче ол улуг кичээнгейни салган. Солун-сеткүүлдерде болгаш социал четкилерде ооң тыва дылда материалдарын номчуурга, өк-биле адаар үннерлиг сөстерге эртемден ъ бижип турар.
Чиңгине тыва дылда чымчадыр адаар “е” деп үн чок, “э” деп үн бар, ынчангаш арыг тыва сөстерге чүгле “э” деп үжүктү бижиирин эртемден Каадыр-оол Бичелдейниң саналдап турары черле чөптүг. “Е” деп үжүктү тыва сөстерге бижип турарывыстың уржуунда ажы-төлүвүс тыва сөстерни орусчуду номчуур апарган. Чижээлээрге, “черге” деп сөстү “чйергйе”, Мерген деп атты “Мйергйен” кылдыр номчуп турар. Тыва чугааның алыс дөзүн алыр болза, “черге” деп сөстү “чэргэ”, Мерген деп атты Мэргэн кылдыр бижиир ужурлуг бис.
Дыл талазы-биле шыырак эртемденниң кол киржилгези-биле чиңгине тыва сөстерни канчаар бижиирин дүрүмчүдүп, “Тыва дылдың орфографтыг словарынга” өскерилгелерни киирер үе келген. Дыка соңгаарладыр болза, орайтап каап болур. Төрээн тыва дылывыстан чүгле карачал бис эвес, дыл эртемденнери безин ырап бар чорууру илдең.
“Тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнерин” чаартыры, “Тыва дылдың орфографтыг словарынга” өскерилгелерни киирери белен эвес үүле-херек дээрзи тыва дыл-биле холбаалыг эртем-билиглиг кижилерге билдингир. Бергезинип, соңгаарладып чоруур болзувусса, тыва сөстерниң алыс дөзүнден шын бижилгезин шуут хайтадып, тудуу сөс-домакты, үжүк-бижикти салгалдарга арттырып каап болур бис.
Шаңгыр-оол СУВАҢ, журналист.