(Номчукчунуң эскериглери)
Лидия Ооржактың чогаадыкчы ажылы 1990 чылдарның эгезинде частып үнген. Барыын-Хемчик кожууннуң «Мажалык» чечен чогаал каттыжыышкынынга чогаалчы чаяалгазы бир янзы үннүг бооп сайзырап келген шүлүкчү, прозачы башкы. «Төлгээ дүшпес чажыттар» (2007), «Ээргииштиг ээрем» (2009), «Өңнүг кижи» (2018) проза болгаш шүлүк чогаалдары кирген номнарның автору. 2009 чылдан Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Лидия Ооржактың «Ээргииштиг ээрем» деп ханы уткалыг болгаш кижизидикчи утка-шынарлыг тоожузун улуг сонуургал-биле номчудум. Чогаалдың кол темазы -- амыдыралда аас-кежиин дилээн уругнуң болгаш чараш кыстың шынчы ынакшылынга төлеп чок болган эр кижиниң салым-чолу. Маадырларның овур-хевирин, оларның мөзү-бүдүжүн дамчыштыр номчукчуну бодандырыптар салдарлыг чогаалында амгы үениң ниитилелинде амыдыралдың чидиг айтырыгларын автор көдүрүп турар.
Талантылыг чогаалчы чидиг бийири-биле сиилбип чаяаган бо чогаалы амгы үеде амыдырал-биле сырый холбаалыг. Чогаалдың маадырларының овур-хевирлери номчукчунуң карактарынга көстүп, медерелинге чуруттунуп, чугаа-сөзү кулактарынга дыңналып кээр, ооң сеткили дойлуп, сагыжы дүвүреп орар кылдыр чедимчелиг бижиттинген чогаал.
«Ээргииштиг ээрем» тоожуда шупту болуушкуннар оларны көрген, билген кижиниң өмүнээзинден чуруттунган. Ооң-биле кады маадырның бичиизинден улуг кижи апаргыже амыдыралының узун, солун оруун хайгаараар бис. Ынчангаш чогаалдың маадырлары биле тоожукчу маадыр тудуш, сырый харылзаалыг. Тоожукчу маадырның кол чедиишкини -- маадырларның аажы-чаңын, мөзү-бүдүжүн, психологиязын чедимчелиг чуруп көргүскени.
«Ээргииштиг ээрем» — социал-философчу чогаал. Тодаргайлаарга, интеллигенцияның чурттап, ажылдап турар байдалын, оларның үзел-бодалдарын, бот-боттарынга хамаарылгаларын төөгүп бижээн. Маадырларны, оларны долгандыр турар делегейни автор тодаргайы-биле бижип, ниитилелде чурттап чоруур кижи амытан, кижи тыны, кижиниң арын-нүүрү, ат-алдары, арын-нүүрү, чуртталгада частырыглар дугайында үзел-бодалдарны ханызы-биле сайгарып каан.
Тоожунуң төлептиг маадырлары: эмчи аныяк уруг Чимис, камгалакчы Чаш-оол, шагдаа уруг Айлана Семеновна, бичии оол Меңги, школа-интернаттың кижизидикчи башкызы Алдармаа Ооржак. Төлеп чок маадырларга Сүлдем, Сүлдемниң кадайы, көргүрээш үннүг эр олар хамааржыр.
Чогаалдың кол маадыры — дээди эртемниг эмчи Чимис Белековна. Ооң овур-хевири-биле тоожунуң бирги кезээнден тура таныжар бис. Чимис — ажылгыр, чугаакыр, арыг-силиг, дузааргак кижи. Ынчалза-даа ону кым-даа танцыже, киноже, болчагже чалап, ооң бичии холчугаштарын эргеледип-чассыдып, суйбап көрбээн…
Чайгы хүн хем эриинге кожазы адашкылар-биле Чимис чугаалажып, билчип алганы, ооң амыдыралынга чаа болуушкуннарның эгези боор. Бичии оол Меңги, ооң адазы Сүлдем Ооржакович-биле Чимис чоорту чоок таныш апаар.
“Ээргииштиг ээремниң” маадырларының бирээзи Сүлдем нарын мөзү-бүдүштүг. Чүге дизе амыдыралында байдалдарның аайы-биле угаан-бодалы өскерлип болур, чайгылчак, быжыг туруш чок эр кижи. Ынчалза-даа Чимистиң чүрээнге ынакшылды Сүлдем оттуруптар. Чимистиң сагыш-сеткилин аас-кежик долуп, чуртталгазы уткалыг болу берген. Күштүг ынакшылга алзып, аныяк назынында чараш оолдуг, ынак эштиг апарганынга ол өөрүп чоруур. Сүлдемден ажы-төлдүг боор деп барганын чажырып, «Мээң медээм адашкыларга улуг белек болур ужурлуг.Өөрүшкүлүг белек…» деп бодап турар.
Сүлдем чоорту бажыңынга шоолуг-ла келбес апарган. Шаанда ынак чорааны херээжен кижи-биле катап харылзажы бээр.
Чимис амыдыралдың бергелерин шыдажып эртип, сегип-секпереп, Сүлдемниң оглу чаптанчыг Меңгини база төлзүнүп, оол кылып ап, төлептиг, кижизиг камгалакчы Чараш-оол Александрович-биле амыдыралдың аас-кежиин тып, ажы-төлдүг, эки чурттай бээр. Оларның ужуражыышкыны мынчаар болган. Чаш-оол хем кыдыынга селгүүстеп чорааш, сугга дүже берген Чимисти камгалап алгаш, ону куспактап алгаш орда, сеткилинде шагда-ла манап чорааны чараш кысты тып алган ышкаш кынны бээр. Чаш-оол — төлептиг маадыр. Ооң мергежили — камгалакчы. Школа-интернатка ол өскен. Ада-иези кымнарыл дээрзин ол билбес. Ынчангаш Чаш-оол Чимис-биле кады азыраан-даа, боттарының-даа ажы-төлүн эки кижилер кылдыр азырап өстүрүп каар.
Чечен сөстүң мастери чогаалчывыс Лидия Ооржактың «Ээргииштиг ээрем» деп тоожузу номчукчунуң сагыш-сеткилинге дүвүрелди болдуруп, чуртталганың оруунга кижилерге таваржып турар шаптараазыннарга, моондактарга торулбайн, салым-чолдуң агымынга дүлнү бербейн, шудургузу-биле ажып эртерин кижи бүрүзүнге кичээндирип, сагындырып, оваартындырып турар чогаал-дыр.
Нина Эртине,
Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. #Шын