Өлүмнүг дайынга амы-тынын артынга каггаш, эрес-дидим тулчуп чораан Чаа-Хөлдүң дайынчыларынга мөгейигниң хемчеглерин Алдар болгаш сактыышкын чылында катап демдеглексенчиг.
Сундуй Андрей Навачыганович (1920-2004) Чаа-Хөлдүң Изиг-Карага төрүттүнген. Тыва бижикти өөренип алгаш, бижик билбес чорукту узуткаарынга киришкен. Арбан, аревэ даргалаан. 1942 чылдан нам кежигүнү. Кызылга өрт кезээнге ажылдап тургаш, дайын чоруткан. Каржы-дошкун дайынга эрес-дидим киришкеш,Чаа-Хөлдүң Кара-Бейде аалынга чедип кээрге, улузу бүзүревейн шаг болган.Ылаңгыя авазы күжүр оглун ыы-сыы кужактап шаг болган.Чүге дээрге Деражно тулчуушкунунга өлген деп бижик кээрге, ада-иези, чоок кижилери кажыыдал езулалын эрттирип каапкан чүве-дир.
А.Н.Сундуй баштай Шивилиг кызыгаарынга ажылдаан, оон партия шугумунга, улус ажыл-агыйынга хөй ишчи үлүүн киирген. Бо одуруглар бижикчизи эки турачы-биле чаңгыс суурга чурттап харылзажып чораан. Андрей Навачыгановичини 2004 чылдың июнь 27-де Чаа-Хөл чону сөөлгү оруунче үдээн. Чевегже шыгжаарда, «ыдык дайынчы» деп мөгейигге ийи автоматтарның дээрже үш удаа аткан дааштаашкынынга езулаан. 2009 чылдың май 7-де чурттап орган «Андрей Сундуй» аттыг кудумчуда улуг уруу Чинчи Андреевна биле күдээзи Мерген Дозур-оолович Бегзилер, бажыңынга удуртулга, хөй-ниитичилер маны дашта фронтовиктиң ат-сывын сиилбип ойган тураскаал самбыраны байырлыг байдалга ажыткан.
Калбак Ховалыг Сегбеевич (1922-1978). Изиг-Кара арбанынга төрүттүнген. Үрбүн арбанынга 1935-38 ч.ч. чайлаг школазынга өөренген. Шеригге өөренген мергежили сапёр. Дайынга үшкү взвод командириниң дузалакчызы, улуг сержант. Деражно дээш тулчуушкунга онза шылгараан, командири өлүрткенде, дайынчыларын төлептии-биле башкарган. Дайындан менди чанып келгеш, Чаа-Хөл райкомунга 1946 чылга чедир ажылдаан. «Ак-Хем» колхозту даргалаан, «Сталин» колхозка тудуг бригадирлээн. «Найырал» совхозтуң тараалаң Шаңчыга хөй чылда шаң эргелекчилээн. 1978 чылда Шаңчыга мөчээн.
1995 чылда «Калбак Ховалыг» кудумчузунда улуг оглу Олег Калбак биле кенни Маргарита Маадыр-ооловна бажыңынга Чаа-Хөл суму чагыргазы, башкылар болгаш хөй-ниитичилер эки турачының ат-сывын бижээн маны даш тураскаал самбыраны байырлап ажыткан. Шаңчы суурда «Калбак Ховалыг» кудумчузу база бар.
Хүргүлек Тюлюш Ширин-оолович (1905-1956). Үрбүн-Кашпал арбанынга төрүттүнген. Чалыы чылдарында Шагаан-Арыг эмнелгезинге санитаркалап ажылдаан. Оон фельдшерге өөренген. АРШ-ка полк эмнелгезинге фельдшер тургаш, ыдык дайынче аъттанган. Эки турачы аъттыг эскадроннуң санитар салбырының командири, лейтенант. Он эрес-дидим эки турачы кыстар-биле Деражнодан эгелээш, тулчуушкуннарга дайзын-биле дорт сегиржип алыышкынга чаңгыс эвес удаа маадырлыг чоруктарны күүсеткен. Оттуг чаа-дайындан кыстары-биле шупту менди чанып келир кежиктиг болганнар. Т.Ш. Хүргүлек хем кыдыында хакастар «хоорайынга» бажыңныг, Чаа-Хөл эмнелгезинче 2 км. ажыг черге эртен, кежээ кылаштап ажылдап турган. Оон эмнелге эргелекчизинге томуйлаткаш, көжүп келгеш, каш-даа чыл ажылдаан. Дээди эртемниг Любимов эмчи солаанда, Ак-Туругнуң медпунктузунче шилчиткен. Бөдүүн эмнелгеге аппендицитти безин кезип эмнеп турган. Кызыл-Дагның фельдшер-акушер эмнелгезинче шилчиткенде, гаражка кезек чурттаан үелери база турган. Маадыр ада Хүргүлек Тюлюш биле өөнүң ишти буянныг ие Бичен Самбыңовна ( 1918-1958) беш ажы-төлдү өстүрүп кижизиткен. 1931 чылда төрүттүнген уруу Допай Александра Чаа-Хөл эмнелгезинге назынында төлептиг ажылдаан. 1941 ч уруу Мария башкы. 1945 ч уруу банк ажылдакчызы. 1948 ч уруу башкы. 1951 чылда оглу Владимир мал эмчизи Шуурмакта. Чаа-Хөл суму башталгазы, башкылар, өөреникчилер, хөй-ниитичилер 2015 чылда «Хүргүлек» аттыг кудумчуда төрелиниң бажыңынга эки турачы маадырның ат-сывын маны дашта сиилбээн тураскаал самбыраны байырлыг байдалга ажыткан.
Докпут Монгуш Калзаңович (1917-1982) Кызыл-Дагга төрүттүнген, Көк-Чыраага төрели өстүрген.Чалыы үеде аревэ, оон намга кирген. 1936-38 ч.ч. АРШ-ка шериг эрттирген, сержант. Ковров хоорайга дайынчы белеткел сөөлзүреп турда госпитальга эмнедип чыткаш, эки турачы тыва эштеринден чыдып калган бол, Кызыл Шеригниң өске кезээнге каттыжып алгаш, баштайгы тулчуушкунну Ровно хоорайдан эгелээн. Варшаваны хостажырынга, Берлинни штурмнаарынга база киришкен. 1944 чылда июльда Чехословакияга аар балыгланган. Ол күзүн Докпут Монгушту маадырлыы-биле өлген деп бижик кээрге, кажыыдал езулулалын чула кыпсып, саң салып эрттирип каан. Ындыг бол, өлген кижи катап дирилген дег, Көк-Чыраага колдуктааштыг чанып кээрге, күжүр иези, улустары улуг өөрүшкү-биле уткаан.М.К.Докпут суг ажыл-агыйынга, Кызыл-Даг фермазынга инек кадарчылап хөй чыл ажылдаан. Сөөлгү үеде ПМК-2-ге таңныылдаан.Улуг уруу Раиса Сүге-Маадыр, ажы-төлү, суму чагыргазы Кызыл-Дагда кудумчуну «Докпут Монгуш» деп ат тывыскаш, каш чыл улаштыр Май 9 уткуштур хүреш маргылдааларын эрттиргилээн. Чоокку чылда чурттап орган бажыңынга тураскаал самбыра ажыткан.
Өлүм чок чагаа.
Польшаның бир улуг хоорайындан бижип ор мен. Кызыл Шеригни улуг өөрүшкү-биле уткуурлар-дыр. Чүге дээрге немецтер поляктарны хөлчок дорамчылап турганнар. Концлагерлерже күш-биле апарган муң-муң кижилерни хүннүң чыгыы хостажыр-дыр бис. Польшаның шериглери бистерниң-биле кады дайзыннарны чылча шаап чоруп тур.
Силерниң Монгуш.
Сайын-оол Ховалыг Өлеңович (1922-1983) Кара-Талга төрүттүнген. Тайбың мергежили тракторист. 1941 чылда шеригже келдирткен. Танк башкарыкчызы, механик, улуг сержант болган. 1943 чылда майда дайынче чоруткан эки турачы 11 тыва танкистерниң бирээзи. Украинаның Харьков чоогунда Атамоновка суурну хосташкан баштайгы дайынчы сагылын четтирген. «Старшина Түлүш Уйнук-оол эжи Молдавияга база Идам Кыргыс биле Биче-оол Байкара ийи эжи Румынияга маадырлыы-биле өлүрткен. Оларның өртең-хуюк танкыларының дугаарларындан танып, эштеривистиң ома-соргаан хөөржүткен бис» деп сактыр. Венгрияда, Болгарияда, Чехословакияда чеже-даа хоорайларны хосташкан. Ховалыг Сайын-оол 1945 чылда чанып келгеш, МЧАЭ, колхоз, совхоз, школа, суму сайзыралынга төлептиг үлүүн киирген. Чаңгыс чер-чурттуглары узун кудумчуга «Ховалыг Сайын-оол» деп ат тыпсып мөңгежиткен. Чурттап орган бажыңы артпааны-биле школа баарында чараш маны дашта ат-сывын сиилбээн тураскаал самбыраны чоокку чылда байырлыг байдалга ажыткан.
Шивит-оол Кыргыс Даржааевич ( 1925-1967). Эйлиг-Хемге төрүттүнген. "Нарын" алдын уургайынга ажылдаан. Тыва төпкоопка ажылдап тургаш, дайынче аъттанган. Ровно областың хоорай, суурларын хостажырынга эш-өөрү-биле эрес-маадырлыг тулчуп чораан. Дайындан менди келгеш, Чаа-Хөлдүң машина-трактор станциязынга ажылдаан. Ол Кызыл-Даг күдээзи. Аймырлыг хову бригадазынга бригадирлеп, учетчиктеп, шаң эргелекчилеп үр ажылдаан. Өөнүң ишти Сереңмаа Дамбааевна, Чаа-Хөл эмнелгезинде хөй чылда ажылдап чоруур эмчи сестразы. Улуг уруу, чоок улузу суму-биле сүмележип, Кызыл-Дагның хүндүлүг хамаатызынга «Шивит-оол» аттыг кудумчу тураскаадып байырлыг байдалга ажыткан. Эки турачы чүгле 42 харлыында элекке мөчүп, шаңнал-макталдарга чедир үнелеттинмээни хомуданчыг.
Надажап Монгуш Сангаажапович (1909-1944) Чаа-Хөлдүң Ак-Хемге төрүттүнген. ТАР-ның Сайыттар чөвүлелинге бухгалтерлеп тургаш, Ада-чурт дайынынче аъттанган. Улуг лейтенант, Ровнонуң чигир заводу дээш немецтерниң артык күжү-биле дең эвес демиселге он ийи эштери-биле маадырлыы-биле өлген. Тиилелгениң 50 чылында Кызыл-Даг суурда чаа туттунган кудумчуга «Надажап» деп ат тыпсып, байырлыг байдалга ажыдып мөңгежиткен. Эки турачының улузу Эрзинде.
Белек Адыг-Түлүш Дойнурович (1921-1978) Чаа-Хөлге төрүттүнген. Араттың шериинче 1941 чылда келдирткен. Шериг мергежили — пулеметчик. Оттуг дайындан менди келгеш, Чаа-Хөл кооперациязынга ажыл-агый эргелекчилээн, оон чылгы ажаакчылаан, сөөлүнде чүдүрүкчүлээн. Бо одуруг бижикчизи улуг оглу Доржу-биле кады өөренип чораан. Кенээттери: Чажытмаа Савелийевна, Балмацу Балмацановна, Мая Бүрүлеевна (эки турачы Бүрүле Ховалыг Дүвендейевичиниң уруу). Оттуг чааларның маадырынга Чаа-Хөл суурда узун, делгем кудумчуну «Белек» деп ат тыпсып мөңгежиткен.
Даваа-Самбуу Сат Дамчатович (1922-1987) Чаа-Хөлдүң Изиг-Карага төрүттүнген. АРЭ-ве кежигүнү тургаш-ла, арбан даргазынга депшиткен. Дайынга эрес-дидим тулушкаш чанып келгеш, Чаа-Хөлдүң ажаалга кассазын эргелекчилээн. Оон колхоз, совхоз хөгжүлдезинге хөй үлүүн киирген. «Найырал» совхозтуң Шаңчы салбырынга малчыннап чорааш пенсиялаан. Бо одуруглар бижикчизи улуг оглу Владимирниң чаңгысклассчызы. Эки турачыга Чаа-Хөлде база Шаңчыда «Даваа-Самбуу Сат» деп кудумчулар тураскааткан, самбыралар база ажыткан. Дараазында тыл хоочуннары ийи аваны немеп көрейн.
Шөлүр(Сат) Александра (Сиириңмаа) Дамчатовна 1926 чылда төрүттүнген. Эки турачы Даваа-Самбуу Дамчатович кады төрээн акызы-биле Изиг-Карага чашкы үезинде өскен. Эрес кыс Сиириңмаа 16 харлыында Шаңчы сумузунуң Херээженнер чөвүлелин даргалаан. 1943 чылда 17 харлыында Чаа-Хөл райкомнуң херээженнер килдизинге томуйлаткан. Сириңмаа районунда четпээн-барбаан чери чок. Аът, шарыдан эгелээш чөкпек-саржаг, кат-чимиске чедир дайынче белек чыыр. Шаңчы — Чаа-Хөл аразы 40 км, эр-кыс кижи бүрүзү ыяш боолар, үш-үш граната астып алгаш, чүктешкилиг Ополчен Шериинге белеткели дээш, ыяш хаактарлыг халыыр .
Александра аттыг апарган, райкомга комсомол даргазы турган Шөлүр Ховалыг Сегбеевич-биле өг-бүле туткан (Калбак Ховалыг Сегбеевичиниң кады төрээни) Александра Дамчатовна сөөлгү чылдарында совхозка кадарчылап, шаңнал-макталга чедир ажылдаан.Ажы-төлдү өстүрүп, кижизиткен, тыл ижиниң хоочуну, буянныг ие, сезен ажыг чыл чурттаан.
Гуменикова (Маткова) Валентина Федотовна 1925 чылда төрүттүнген. Минусинскиге дайын чылдарында чалыы уругларны трактористке өөредип турган. Ойталаарга судтаар. Валяның ийи эжи өөренмес бис дээрге, 6-6 айга судтап каан. Валя өөренип алгаш, акызы, угбазы-биле кады трактористеп турган. Валентинаның кызымак ажылын үнелеп, дайын чылдарында «Шылгараңгай күш ажылы дээш» деп медаль-биле шаңнаан. Ында Сталинниң чуруун шуткуп каан, кырында «Наше дело правое», аадаанда «Мы победим» диген. Ол медалын Валентина Федотовна хөлчок үнелээр кижи. Өөнүң ээзи Сергей Андреевич 1942 чылдан тура дайын киржикчизи. Курск тулчуушкунунга балыгланган турган. Дөртен чылдар төнчүзүнде танышкан. 1956 чылда Чаа-Хөлге келген. Ол үеде Тывага кур ховулар шиңгээлдези сайзырадып турган. Күскү дүжүтте ашаа комбайн башкарыкчылаар, боду аңаа дузалакчылаар, өскелерден дудак чок ажылдаар турганнар. 1961 чылда ашаа чолаачылай берген, Валентина Федотовна эмнелгеге, аптекага аштакчылап чорааш, пенсияже үнген. Дайын хоочуну ашаа 1986 чылда будунда ок бузундулары хевээр мөчээн. Гусаков, Гумеников, Капустин, Гельмудинов, Островский деп төрелдер кожа кудумчуга эп-найыралдыг чурттап чораан. Амгы үеде ясли-садка уруглар кижизидилгезиниң хоочуну Островская (Гусакова) Галина Васильевна чурттап орар. Гусакова (Маткова) Нина Федотовна биле Гуменикова ( Маткова) Валентина угбашкылар. ТР-ниң Баштыңы Шолбан Валерьевич сургакчылаашкын үезинде Чаа-Хөл суурнуң хүндүлүг хоочуну Валентина Федотовнага «Тиилелгениң 65 чылы» медальды хуралга тыпсып, Кызылга бажың аазааш, күүсеткенинге тыл дайынчызы четтиргенин катап-катап өөрүп чугаалаар чораан кижи. Валентина Федотовна 2017 чылдың январь 23-те 92 харлыында бо орандан улус-чонунга мөңгеде үдеткен. Хоочуннуң бажыңында уруунуң уруу Вероника өөнүң ээзи Шолбан Кыргыс-биле ийи бичии ажы-төлдүг чурттап олурарлар.
Төнчү сөс. Чаа-Хөл кожуунга хамаарыштыр шупту 21 эки турачы бар. Бо чылын Май 9 уткуштур Культура бажыңының чанынга маны дашта ат-сывын сиилбээн ниити тураскаалды байырлап ажыдар. Алдар-хавыяаны бедик сагындырып, салгалдарга дамчыдып, бижик, самбырага-даа мөңгежидер. Ыдык хүлээлгени чаныш-сыныш чок күүсеткен маадырларның өндүр чаагай херээ кажан-даа оңмас.
Курлак чедир мөгейдивиc
Ханныг-чинниг
Каржы дайын ыы-сыызы,
Каргыш хайы
Катап-катап сагыш аартыр.
Хары черге
Амы-тынын,
Ханын, дерин төге-төге,
Артынга каап тулчуп чораан.
Өгбе болган хоочуннар
Тиилелгениң
Өңгүр тугун холдан салбаан—
Дириг төөгү.
База катап
Маадырларга Силерге бис
Күдүк базып,
Курлак чедир мөгейдивис.
Дегут Демчик,
Чаа-Хөл суур. #Шын