Интервью
Ниитилелдиң сайзыралы эртем болгаш өөредилгеден кончуг хамаарылгалыг. А эртем болгаш өөредилгениң дөзүнде уруглар садтары турар. Чаш уруг кижизидилгени бир-ле дугаарында өг-бүледен ооң соонда уруглар садындан алыр. Чажындан уруглар садынга хаара туттунган турган уругга школага өөренири алызында барып эртем чедип алыр оруктуң эгези болур.
Чежемейниң-даа улуг эртем чедип алган болза, уруглар садынга салым-чаяан, чол чок улус бичии уруглар-биле ажылдап шыдавас. Чамдык кижизидикчи башкыларны көөрге, төрүмелинден башкы-даа дег, ажылынга бердинген, уругларга ынаа аажок болур. Бистиң аравыста база шак ындыг башкыларның бары өөрүнчүг. Ындыгларга Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайның «Хээлер» уруглар садынга 33 чыл дургузунда эргелекчилээш, ам-даа удуртукчунуң берге ажылын кылып чоруур Ульяна Ховалыгны хамаарыштырып болур. Хөй санныг күрүне шаңналдарының эдилекчизи-биле кыска чугааны кылдым.
– Бодуңарны таныштырып көөр силер бе, Ульяна Шыыраповна?
– Төрүттүнген черим Чөөн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак сумузу. Сат Шыырап Тайбың-оолович биле Монгуш Мандарый Конзан-ооловнаның ортун кызы болуп, хөй ажы-төлдүг малчын өг-бүлеге төрүттүнген мен. Бичиимден ада-иемге дузалажып, мал-маган кадарып, инек саап өзүп келдим.
– Кижизидикчи мергежилди канчап шилип алган силер?
– Бичиимде, билип кээримге-ле, башкы болуксаар кижи чордум. Ынчангаш баштай башкы училищезин, оон Тываның күрүне университедин доостум. Чадаана хоорайның «Чечена» уруглар садының кижизидикчи башкызы болуп, ажылчын базымымны эгелээн мен.
– Кады ажылдап чоруур коллективиңер дугайында чугаалап бээр силер бе?
– 1989 чылда дыка аныяк турган үемден бо хүнге чедир уруглар садында ажылдап чоруур мен. Уруглар садтарының чедишпезинден-не боор, бир организацияның ээн кагдынган тудуун септээш, уруглар сады кылдыр кылыр доктаалды үндүргеш, эргелекчи кылдыр томуйлаан документини меңээ ынчан таныштырган чүве.
1989-1991 чылдарда бүдүн чуртка хоозурал болгаш эвилелдешкен чурттар буурап дүшкен үелер турган. Акша-шалың ай айы-биле үнмес. Шалыңга ваучер-даа ап турган үелер турду. Ынчан тура-соруум бедик, даанган ажыл-ишти доозар деп сорулга күштүг турган. Оон бээр бо хүнге чедир ук уруглар садын хөй-хөй чаштар доозуп үнген. Ол үеде уруглар садынга кээп турган чаштар амгы үеде садта кээп турар чаштарның ада-иелери азы садтың ажылдакчылары болуп чорууру өөрүнчүг.
Коллективте ус-шевер, эрес-кежээ, тывынгыр ажылчыннар: Амир Кара-Сал, Валерий Күжүгет, Кайгал Кара-Сал, Вячеслав Ховалыг олар-дыр. 2010-2011 чылда оларның дузазы-биле «Улусчу тудугну» эвилелдеп, ада-иелер болгаш коллектив демнежип тургаш, немей бир бөлүк турар өрээлди болгаш күш-культура залын туткан. Чаштарга таарымчалыг байдалды тургусканнар.
Амгы үеде ажылдап чоруур башкылар: коллективте дээди категорияның 2 база 1-ги категорияның 5 башкызы бар. РФ-тиң Өөредилгезиниң тергиини медальдың эдилекчилери 2 башкы болгаш Тыва Республиканың Өөредилге яамызының хүндүлел бижиктериниң эдилекчилери 3 кижи, тус черниң шаңналдарының эдилекчилери 4 кижи бар.
Саяна Ондар, Чойганмаа Сат, Надежда Куулар, Аянмаа Куулар, Чойган Ондар, Аржаана Күжүгет, Олча Монгуш дээш база өскелер-даа национал төлевилелдерге киржип, эки үре-түңнелдиг ажылдап чоруур.
2020-2021 чылдарда Россия Федерациязының Өөредилге яамызының грантыларынга киришкеш, тиилээн. Грант алыр аас-кежиктиг болган башкылар коллективин үнелеп, мактаар мен. Ажы-төлдүг өг-бүлелерге методиктиг, психологтуг болгаш логопедтиг дузаны 2020-2021 чылдарның дургузунда чедирген бис. Кожа чыдар Өвүр, Мөңгүн-Тайга, Сүт-Хөл, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчиктиң суурлары, Улуг-Хемниң Арыг-Үзүү болгаш малчын өг-бүлелерже үнүүшкүннерни кылып, өөредиглиг ачы-дузаны чедирдивис.
– Силерниң бодалыңар-биле кижизидикчи башкының ажылынга эң-не берге чүүлдер…
– Амгы үеде эң-не берге чүве болза, бичии чаштарның дыл-домаа орус дылга чугааланып үнүп кээп турары. Ооң салдары, амгы шагның телефоннарын аныяк ада-иелер хөйү-биле ажыглап, ажы-төлүнде тутсуп турарында. Өг-бүлеге чаш уруг-дарыы-биле аразында эвээш чугаалажып, телефон, телевизорга үезин чарыгдап турары.
– Уруглар кижизидилгезинге хамаарыштыр ада-иелерге кандыг сүмелер берип болур силер?
– Ада-иелер амгы үеде уруглар-биле хөй чугаалажып, тоолдажып, тоолдарның маадырлары кандыг кижилерил деп сайгарып, кижизидери чугула. Ынчангаш кижи бодунуң төрээн дылын хʏндʏлээр, ону өске багай сөстер-биле холувас, чугаалаарда, эвилеӊ-ээлдек, чараш, уран-чечен сөстерни ажыглаар. Бодунуӊ төрээн дылын шын бижип, чугаалап өөредири чугула.
– Кижизидилгеге хамаарыштыр ада-иелер кандыг частырыгларны хөй кылып турар деп бодаар силер?
– Ада-иелер уруглар сады болгаш школа-биле сырый харылзааны тудуп, ажы-төлүнүң чуртталгазынга сонуургалдыг болуру чугула.
– Тыва дылга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер? «Тыва дыл чаштарга» деп төлевилел силерниң уруглар садында ажылдап турар боор аа?
– Ноябрь 1-ниң хүнүн Тыва дыл хүнү кылдыр чарлаан. Республиканың Национал школа хөгжүдер институдунуң башкызы Лидия Ооржактың «Төрээн Тывам» деп школа назыны четпээн уругларга тургусканы программазынга үндезилеп, кижизидикчи башкыларга дузаламчы номчугашты бистиң коллектив үндүрген.
2019 чылда «Тергиин тыва дыл кабинеди» деп республика чергелиг мөөрейге киришкеш, 132 муң акша шаңналын республиканың Өөредилге яамызындан алгаш, амгы үениң өөредилге негелдезинге дүгжүп турар интерактивтиг самбыра болгаш өске-даа өртектиг белектер-биле шаңнаткан бис. Бистиң ажылывысты бедик үнелээнинге Өөредилге яамызынга болгаш Национал школа сайзырадыр институттуң удуртулгазынга мөгеер-дир бис.
– Сөөлгү үеде солун-сеткүүлдерге, радио, телевидениеге-даа «Шаанда ажы-төл ындыг эвес боор чүве» дээн ышкаш чугааларны бо-ла дыңнаар бис. Силерниң бодалыңар-биле ол ындыг бе?
– Үениң дүрген хөгжүп турары-биле уругларның чаа чүүлдү угаадып, шиңгээдип алыры дыка дүрген апарган. Шаанда кижизидилге өг-бүледен кончуг хамааржыр турган. Ол үеде телефон турбаан. Ынчангаш кудумчуга ажы-төл эп-найыралдыг янзы-бүрү оюннарны ойнап, бот-боттарының аажы-чаңын билчип алыр чораан. Оларны кудумчудан бажыңнарынче киир кыйгырып алыры ада-иеге берге турган. Амгы үениң ажы-төлүнүң кудумчуже үнери эвээш, хөй үезин социал четкилерже, телефоннарже үндүрүп турар. Ынчангы биле амгы уругларны черле канчап-даа деңнеп болбас. Олар ийи аңгы үениң кижилери-дир. Ында кымның-даа буруузу чок.
– Чаш уругнуң чуртталгазынга уруглар садының ужур-дузазының дугайында чугаалап бериңерем, Ульяна Шыыраповна.
– Уругларны чугаа культуразынга кижизидип, дыл-домаан сайзырадып өөредириниң кол кезээ – уругларның назы-хар аайы-биле кичээлдеринде. Ада-иелер-биле демнежип ажылдаарга, эптиг болуп турар. Бодунуң үе-чергези-биле аралажып, чугаалажып өөренир. Хөй улус аразынга бодун канчаар шын алдынарын чаш кижи уруглар садынга билип алыр. Уруглар садынче барып, федералдыг программаны эрткен уругларга школага өөренип эгелээри чиик болур. Эртем-билигниң таваа – уруглар садында.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.