Бо өгбевистиң дугайында таптыг билиптер улус-даа чок, Тывага ады-сураа-даа билдинмейн турган. Ооң дугайында ном-дептерде, төөгүнүң арыннарындан болгаш чамдык улустарның (дөргүл-төрелдериниң) чугаазындан билип алгаш, тыва чоннуң ылап-ла төлептиг, маадырлыг оглу деп билгеш, бижип олур мен.
Хамааты дайынның база даштыкы интервенция чылдарында Колчактың шерии, кыдат болгаш моол күштер Тываның чер-девискээрин эжелеп, аңаа боттарының эрге-чагыргазын доктаадыр дээш, ок-боолуг, өлүм-чидимниг сегиржип алыышкыннар бооп турда, тыва чон бо болуушкуннарга хамаарылгазын илередип, кыдыынга тоомча чок орбааннар. Ындыгларга ары Оюннарындан Тараачы хамааржып турар. 1756 чылдан 1912 чылга чедир манчы-кыдат эжелекчилер Тываны күш-биле чагырып алгаш, бодунуң тергииделиниң сорулгаларынга дүүштүр, эргелеп-башкарылга системазын тургускан. Ол үеде манчы-кыдаттар делегейниң мурнуу талазын эжелеп ап, эң күштүг күрүне турган. Ындыг турбуже, тыва чоннуң саны олардан оранчок эвээш-даа болза, коргуш чок, эрес-дидим араттар оларга удур 1911 чылдың декабрь эгезинде оюннар кожууннуң араттарының эгелээшкини-биле тура халышканнар. Хемчик кожуунга турган манчы-кыдаттарны чок кылыры-биле, оюн кожууннуң араттарын Тараачы баштап алгаш, ол кожууннуң араттарынга дузалажып, манчыларның тывалардан хунаап алган мал-маганын дедир хунаап алгаш, араттарга үлеп бергеш, оларны кожуундан сывыртааннар. Ооң дугайында Данил Баткарович Данзын-оолдуң сактыышкынын киирдим.
Кайгал Тараачының ук төөгүзү — ары Оюн сумузунга, амгы Таңды кожууннуң Суг-Бажы суурнуң Элегес, Межегей деп черлерге чурттап чораан Оюн Кадарчы-оол деп араттың оглу. Авазы Дартапай деп ядыы кижи дээр чүве. Канчап кайгал апарганын Тараачы боду чугаалап олурганын дыңнаан мен. Бистиң ачавыс Тараачы-биле биче төрел, ынчангаш Тараачыны хөй удаа көрген болгаш ооң чамдык чугааларын дыңнап чораан мен. 1912 чылда бистиң аалывыс Межегейге чурттап турда, араттар кыдат садыгжыларны үптеп, сывырып чорудуп турган. Ол чылда Тараачы бистиң ачавыска «Уругларың хөй, чединмес-тир сен» дээш, кыдат садыгжылардан былаап алган бараанын бергеш, үптеп алганы каш чылгы малдар чагып каан. Тура халыышкынга Тараачы манчы-кыдаттарны Тывадан үндүр сывыргаш, 1912 чылда Моолдуң Хомду дайынынга киришкеш келген.
Урянхай крайга хаанныг езу-чурумну катап тургузар оралдажыышкыннарны Тываның чурттакчылары деткивээн. Сибирьниң түр чазаанга удур чепсектиг демисел 1918 чылдың төнчүзүнде Тывага калбарган. Аңаа орустар-даа, тывалар-даа киришкен. 1919 чылдың апрельде барыын Тываны ак орустарга удур хөме алган тура халыышкын эгелээн. Ол-ла чылдың апрель төнчүзүнде Өвүрнүң, Хөндергейниң, Сүт-Хөлдүң, Чадаананың араттарының тарамык бөлүктери Чыргакы чоогунга каттышкаш, 400 кижилиг улуг отрядты тургускан болгаш олар Улуг-Хөндергей, Чыргакыга база Шемиге ак гвардейжилерниң доскуулун чылча шапканнар. Ак гвардейжилерни Даа кожуундан үндүр сывыртаан соонда, тура халыышкыннар Бээзи кожууннуң девискээринге киргеннер. Тараачы база-ла Хемчик кожууннуң араттарынга дузалажыры-биле оюннар кожууннуң араттарын баштап алгаш, ок-бооларлыг ак орустар-биле дайылдашканнар. Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалыкта ак орустарны тыва араттар-биле кады Тараачы дайылдашкаш, дескен ак орустарны Чадаанага чедир сүрүп бар чыткаш, Шемиге турган ак орустар-биле дайылдашкан. Шеми тулчуушкунунга тараачын оруска Тараачы өлүмнүг боолаткан. Араттар Кайгал-Тараачының мага-бодун камныг көдүрүп алгаш, мойналыкты куду бадыпканнар. Өлүрткен кижиниң аъды бажын черже бадырып алган чораан. Омскиде Колчакка безин сураа чедип турган, бүгү Таңды-Тывазынга ады алгаан, чары чалгаан Кайгал-Тараачы өлүрткен деп медээ дыңналган. Кайгал-Тараачы өлүртүп каан соонда, Хемчиктиң араттары тарап эгелээн. Оюн чуртундан келген араттар чангылапкан. Кайгал-Тараачының ак солааннарга өлүртүп каанын Тываның чурт-шинчилел институдунда И.Сафьяновтуң сактыышкын номундан ушта бижидим.Тараачының Шеми суурга ак казактар-биле боолажып тургаш өлүрткен дугайында Данил Баткарович Данзын-оолдуң 1957 чылда областың эртем-шинчилел чериниң ажылдакчызы чугаалаан сактыышкыны база бар. Оон өске амга чедир билдинген чүве чок болуп турар.
Тараачының авазы Дартапай кадай карактары көзүлбес апарган чурттап чорааш, өлген деп, Оюн Ногаан-оол ашак чугаалаан. Тараачының оолдары Таңды кожууннуң Сосновкага чурттап, ажылдап чорааннар: Оюн Бүлчүң 1924 чылда Хемчикке Сумунак тура халыышкынын базарынга идепкейлиг киришкен партизан, ооң кадайы Тииңмей «Маадыр-ие» деп чаагай аттыг, ооң уруу Оюн Төгерикпей Бүльчүновна, 1918 ч. т., 16 чашты божаан, ооң уруу Оюн Ольга Ноокаевна, ооң уруу Оюн Светлана «Маадыр иелер». Бүдүн өг-бүле «Маадыр иелер» — Тывада ховар дээн болуушкун. Бир оолдары: Оюн Кашпык-Кара, Оюн Кара-оол, Оюн Макар, Оюн Манчык дээш оон-даа өскелер. Олар Таңды районнуң «Кызыл партизан» колхозунуң макталдыг, алдарлыг колхозчулары чорааннар. Кайгал Оюн Тараачы болза, бодунуң үезинде – революция мурнунда Тывага эң сураглыг кайгал чораан. Ооң дугайында чугаалар хөй: Ф. Кон, И. Сафьянов олар база бижээн. Урянхай крайның комиссары Турчанинов (ону тывалар Калчан-Хымызаар деп адап турганнар) Тараачыны сураглыг дээрбечи деп бижип турган.
Үстүнде чүүлдерге үндезилеп, бистиң өгбевис Оюн Тараачы Кадарчы-оол оглу , шынап-ла, маадырлыг чорукту эрткенин бо барымдаалар бадыткап турар-дыр. Υш дайынга (манчы кыдаттарны Тывадан үндүр сывырып, Хомдуга барып дайылдажып база Тывага хамааты дайынынга) киржип каапкан. Езулуг тываларның маадыры, келир үениң салгалдары, төрээн Тывазы дээш амы-тынын харам чокка берген маадырывыс дээш, ооң дугайында биживес аргам чок болду.
Сергей Оюн. #Шын