База катап хөмүр айтырыы. Кыш кээрге-ле, бо чидиг айтырыг төнмейн туруп бээри шуут чаңчыл болу берген. Ылаңгыя ырак-узак Мөңгүн-Тайга кожуунда байдал нарын болуп артпышаан. Чедери берге болганының салдарындан бо чылын кожуунче хөмүр сөөртүлгези эрткен чылдарга деңнээрге, оон-даа дорайтаан.
Чүге ындыг болуп турарын Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Людмила Очур-оолдан телефон дамчыштыр айтырган бис. Ол мынчаар харыылаан:
– Ноябрь 24-түң байдалы-биле кожуунче 3923,5 тонна хөмүр-дашты сөөртүр ужурлуг тургаш, ооң 91,5 хуузун чедирген. Бо хүннүң байдалы-биле алырга, социал объектилер шупту хөмүр-биле хандыртынган. Бо чылын чаңгыс бергедеп турар айтырыывыс, чонга хөмүр сөөртүлгези арай оожум чоруп турары болур. Эрткен чылдың декабрьда хөмүр-даш сөөртүлгезин чорудар организациялар аразынга садыглажыышкынны чарлаан турган бис. Ону “ТРАНСКЫЗЫЛ” КХН-ниң удуртукчузу Алексей Соян ойнап алган. Ук организация бо чылдың сентябрьда хөмүрнү ийи машина-биле сөөрткен соонда, соксай берген. Чылдагааны – чарыгдалдарын дуглап, күш четпейн барган, машиналары база үрелген. Тургустунуп келген нарын байдалды ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызынга дыңнадып, ооң сайыды Виктор Кажин-оолдуң деңнелинге хуралдарга айтырыгны көдүрүп турган мен. Мындыг берге айтырыгдан уштунуп үнер аргазын дилеп, хуу КамАЗ-тарлыг, ооң мурнунда чылдарда хөмүр сөөртүп турган тус черниң оолдары-биле чугааны кылган бис. Ийе, олар төрээн кожуунунуң чонунуң амыдыралын эки билир болгаш, ойталаан-даа кижи чок болган. Ынчалза-даа кажан солярка өртээ 60 рубль чедир өзе бергенде, чарыгдалдар улгадып, боттары база өреленип эгелээннер. Өске кожууннардан хууда сайгарлыкчы хөмүр-даш сөөртүр улус-биле база чугаалашкан бис. Олар шаанче сөөртүп турар.
Эрткен чылдың декабрь айда кожууннуң хөмүр складынга килди тургускаш, катап ажылдадып эгелээривиске, чонга эптиг байдал тургустунуп келген. Складтан 1 тонна хөмүрнү 4490 рубль-биле чон садып ап турган. Аңаа немей 300 рубльди бажыңнарынга чедирген тракторнуң хөлезини дээш төлээр. Ынчап кээрге, Мугур-Аксында 1 тонна хөмүрнүң өртээ 5000 рубль, Мөген-Бүренде 5054 рубль болуп турар. Хуу сайгарлыкчылар 5 муңдан 6 муң чедир садып турар деп чон чугаалажып турар-даа болза, документ кырында аар өртекке хөмүр алган дугайында чаңгыс-даа билдириишкин чондан кирбээн.
Ноябрь 2-де ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызы таварыштыр база бир килди салган. Чон районнуң төп одалга чериниң хөмүрүн манап турар. Ноябрь 30-ге чедир хөмүр сөөртүлгезин 100 хуу доозар сорулга салдынган. Кожуунда хөмүр шуут келбейн турар дээр болза база шынга дүүшпес. Чонга хөмүрнү өске кожууннардан хууда сайгарлыкчылар болдунар шаа-биле сөөртүп турар.
А “Социал хөмүр-даш” деп губернатор төлевилели-биле: Мугур-Аксында – 58, Мөген-Бүренде – 40, Тоолайлыгда – 1, ниитизи-биле 99 өг-бүле бүрүзү 2 тонна халас хөмүрнү ап турар. Мугур-Аксынче Одалга яамызы биле “Аас-кежик” КХН-ниң машиналары хөмүрнү сөөртүп турар, а Мөген-Бүренче тус черниң хууда сайгарлыкчызы Экер-оол Хертек дажып турар кижи. Бо хүнде 69 өг-бүлеге халас хөмүрнү дүжүрүп берген. Бо ай төнчүзүнге чедир бо ажыл черле адакталы бээр.
Ниити республикада “Социал хөмүр-даш” деп губернатор төлевилелиниң боттандырылгазынга хамаарыштыр ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Чечена Дудуп дараазында медээни дыңнатты:
– 2021 чылда “Социал хөмүр” губернатор төлевилелин ёзугаар республикада 3222 өг-бүле даңзыже кирген. Оларның 3049-зунга – хөмүр, 173 өг-бүлеге – одаар ыяшты (Тожу биле Тере-Хөл кожууннарга) халас дүжүрүп бээр болган. Хөмүрнүң хемчээли өг-бүле бүрүзүнге 2,145 тонна, оон аңгыда, 4,8 куб ыяш көрдүнген. Бо бүгү хемчеглер Тываның Чазааның шыңгыы хайгааралында.
Үстүнде адааным төлевилел-биле кандыг өг-бүлелерге чиигелде көрдүнгенил деп айтырар болзуңарза, ол дээрге дөрт болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер болгаш чединмес база долу эвес өг-бүлелер-дир. Бо төлевилелди боттандырары-биле көрдүнген 24 098, 8 муң рубль ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызының балансызында турар. Бо хүнде социал хөмүрнүң 90 ажыг хуузу дүжүртүнген. Ам-даа албаан өг-бүлелерге ноябрь 30-ге чедир шуптузунга дүжүрүп бээр хуусаа салдынган. Төлевилелдиң негелдези ёзугаар хөмүр сөөртүкчүлери одаар чүүлдү өг-бүлелерниң бажыңнарынга дорт чедирип бээрин айтып каан. Кызыл хоорайны алгаш көөр болза, даңзыда кирген өг-бүлелерге шуптузунга дүжүрүп берген болуп турар. А хөмүр-дашты сөөртүп чедирер талазы-биле ажылды ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызы күүседип турар.
ТР-ниң Одалга болгаш энергетика сайыдының оралакчызы Эдуард Куулар социал хөмүр сөөртүлгезинде амдыызында нарын айтырыглар тургустунмаанын дыңнаткан:
– Бо хүнге чедир социал хөмүр алыкчыларының 92 хуузунга хөмүрнү дүжүрүп берген. План ёзугаар ноябрь 30-ге чедир социал хөмүр-дашты 3222 өг-бүле шупту 100 хуу алган турар ужурлуг. Ажыл график ёзугаар чоруп турар. Амдыызында Тожу, Каа-Хем, Чаа-Хөл кожууннарда 200 өг-бүле арткан. Ооң иштинде 35 өг-бүле чедери берге Мөңгүн-Тайга кожуунга хамааржыр. Бо өг-бүлелерге ай төнчүзүнге чедир хөмүрнү албан чедирип бээр бис.
Мөңгүн-Тайга кожуунче кышкы үеде хөмүр сөөртүрү, шынап-ла, дыка нарын айтырыгларның бирээзи болуп турар. Ноябрь 23-те чонга хөмүр чедирип чораан Өвүр кожууннуң хуу сайгарлыкчызы дедир чанып кел чорааш, кадыр орукка КамАЗы оруктан чайлы берген. Чонга ол хире буянын чедирип чораан чолаачы амы-тынындан чарылган-дыр. Шак мындыг берге байдалдарга база таваржып тур бис. Кады чораан эжи эмнелгеде берге байдалда чыдар – деп, оралакчы сайыт сөөлгү медээни дүвүрел-биле дамчытты.
Шынап-ла, ырак кожууннуң чурттакчы чонунуң амыдыралының “боостаазындан” дыңзыг тудуп алган турар “кара алдын” айтырыы – ук кожууннуң эң-не чидиг айтырыгларының бирээзи. Чонга түренчиг, качыгдалдыг-даа болу берген. Чылдың-на ол-ла "чагыга үзүп" турбазы-биле, удуртур-баштаар черде даргалар бо айтырыгны черле үзе шиитпирлээри күзенчиг.
Карина Монгуш.