КЕЖИГ

Чечен чугаа

Аар чүък чүдүрген кожуглуг шарылар ам ылгын апарган шуужуп орган. Оларның башкарыкчылары даш бажы сарыг-шокар турда, эртенги соокта тайга тавындан узун орукче үнүпкен.

Күс шагның тыныжы долгандыр-ла иле апарган. Оът-сиген куурарып эгелээн. Ынчалза-даа чамдык черлерде оът чүм ногаан хевээр. Чер кыры тарлаң шокар. Иштикче, хем унунче кирип кээрге ындыг бе, шонуп турар соок чок, чылыы дегет. 

Чиңгир көк күскү дээрде чаңгыс-даа булут чок. Ам дүъш үезинде хүн караа чылыырга изиргенгенинден Билзет дер-бузу безин шаагайнып келген. Башкы хар чаапкан-даа болза, эртен, кежээ соок дээрден башка, хүндүс чылыы дегет. Ылаңгыя шары мунупкаш, ажыл-иш дүрген чогудуп чоруур улуска мырыңай-ла изиг болган. 

Дуу ырак Оргу-Ыяш-Тай­газының баарындан үнгеш, Чадаана өртээли көстүп кээринге чедир он шары чүктүг кызыл-коъш чаңгыс-даа доктааваан. Ам хемни кешкеш, Чадаана кодаже кирип, чүъктү дүжүрери арткан. Коъшту баштап чораан Бүлчүң ирей кежигже углавайн, хемни өрү алзы чортуп чоруп каан. Бичии болганда ол доктаай берген.

— Ам маңаа одаг салып, аъш-чем ижип алыылыңар. Чүъктү  дүжүрген соонда дораан-на, док­таал чок хап чаныптар бис – деп, Бүлчүң ирей чугааланмышаан, шарызындан таалыңын дүжүре берген.

Чанында хем эриинден үш дашты одаг кылыры-биле Шожал эккеп, чоок-кавыдан кургаг буъдуктар чыггаш, курунга чораан оттуу-биле чээргеннерни кыпсыпкан. Бүлчүң ирей артынчаанга ап чорааны кара пашка суг узуп алгаш, одагга тиккеш, таалыңындан хөй-ле эът уштуп, оонактааш, ынаар киир салыпкан.

Чүъктүг шарылар ам соокка алзып, саргара берген-даа бол, шүм хевээр чыдар оътче шымдыгып, оъттай берген.

Чем болуп турар аразында Шожал хемниң уну-биле аай-дедир кылаштап, чакпа чайып турар кадыргылар барын хайгаарай каапкан.

— Балык, байлаңы элбек хем-дир оо! Кайнаар киир агып чыдар чүү деп хем ирги? – деп сонуургап, айтыртынган.

— Чадаана хем-дир. Бо хемниң ады-биле ооң чанында улуг коданы ынчаар адаан. Хемчикче киир агып чыдар, уну кат-чимистиг, аң-меңниг бай-байлак хемнерниң бирээзи-дир – деп көрбээни чок Бүлчүң тайылбырлап берип орган.

Удаваанда паш хайны бээрге, бышкан эътти эзип чип, мүнүн аартап алганнар. Таалыңынче чүү-хөөзүн суккаш, шарыларын мунарының кайызы чорда, чүъгүн оваалай чыып үндүрүп каан хөй коъштуг сарлыктар мунган беш хире кижи оларның чоогунга бо келгеннер. Танывазы-даа болза, кижилер кээрге, амыр-менди чок дораан арлы бээр эвес. Бичии саадап, оларның эзерден дүжерин манаар апарган.

— Сол чаагай бе? – деп кызыл чаактыг, куу алгы тоннуг шилгедек

узун эр кижи оларның чоогунга кылаштап келгеш, Бүлчүң ирей-биле чолукшаан.

— Сол, сол. Силер сол-ла бе? Ырактан үнген ирги бе? Кайы чедер ирги? – деп, Бүлчүң ирей сонуургай каапкан.

— Чаа, бо мынчаар келдивис. Мөңгүн-Тайга баарындан Чадаанага

чедер кызыл-коъш эккел чыдыр бис. Ам маңаа одаг салып, аъш-чем ижип албас болза, эртенги хевээр бис ийин...

— Одаг салыр чүү боор. Бистиң бо одаавыска улаштыр пажыңар

типтиңер. Хүлү ам-даа изиг хевээр. Ыяшты база оваалай дажып каан-дыр.            

Келген беш кижиниң аразында бир кыс уруг барын Билзет көрүп каан. Кап-кара карактарлыг, кызыл бопугур чаактарлыг, узун чоон чаштыг чолдаксымаар уругнуң чанынга чеде бергеш:

— Адың кымыл, эжим? – деп оожум айтырган.

— Сендеңмаа. А сээң, эжим? Кайыын келдиңер?

— Мени Билзет дээр. Оргу-Ыяш-Тайгазындан бо эртен баттывыс.

Кызыл-Шеригге бээр дузаламчы чедиреривис ол. Аал-чуртуңардан силер кажан үнүпкениңер ол?

— Дүүн эртен орукче шимчеп үнүпкенивис бо. Арт-сын ажыр чоруу­ру амыр эвес-тир – дээш, уруг алгы тонунуң курун чежип, хозап алган.

Сендеңмаа-биле чугаалажып турар үезинде бир аныяк оол сарлыының баан тутпушаан, олче шивейликтир кайгап алган турарын Билзет эскерип каан. Арны-бажы изиш дээн. Мурнунче дүжүп бадып келген өрүп каан узун чажын эгин ажыр шывадай каапкаш, хая көрнү бергенин безин ол боду билбейн барган.

— Чаа. Орууңар узун улус-тур силер. Амыр-менди, эки чаагай чедер  силер – дээн, Бүлчүң ирейниң чугаазы тода дыңналган.

Улуг улустар ам байырлажы бергенин билгеш: 

— Че, эжим. Орук-суур чиик чаа­гай болзун! – деп, арны-бажы кыза хона берген Билзет Сендеңмаага чугаа­лааш, шарызын барып муна каапкан.

Коъшту Шожал ам башкарып, хемниң кежиинче углапкан. Шарыларның эң сөөлүнден Бүлчүң ирей чортуп үнүпкен. Ооң бичии-ле мурнунда Билзет. Ол ам дидимненип келгеш, хая көрнүп, ээгип көрген. Оол оларның соонче кайгап алгаш турза-ла турган.                

Кежигни кешкеш, удаваанда кырында кызыл туктуг, шевергин чараш тудуп каан бир бажың чанынга келгеннер. Ында өске арбан, сумулардан дүжүрүп каан Кызыл-Шеригге дузаламчы аажок хөй болган. Чүнү чок дээр: алгы тоннар, чүвүрлер, хөмден кылган хол-хаптары, курут, быштак, саржаг баштаан аъш-чем аймаа...

Шарыларны чаңгыстап чоокшулады чедип эккеп, чүъгүн дүжүрүп, ону хөй белек чанынче салып төндүрүп турда, оларның дужунга база-ла бир кезек кижи чүъгүн дүжүре берген.         

Ыдыктыг улуг чери – Оргу-Ыяш-Тайгазының баарын чурттаан хөй чоннуң акы-дуңмалышкы совет чонга, фронтуга өргээн дузаламчызын дүжүрүп кааш, сеткили сергеп, ам-на ол черни сонуургап, Билзет аай-дедир кайгаттынган. Ол-бо шуушкан чон мында хөй болган. Бистиинге бодаарга, мында аъттар бар-дыр дээрзин ол эскерип четтигипкен. “Бистиң арбаннарда аъттар артпаан болгай, шуптузун фронтуга дузаламчы кылдыр чорудупкан бис. Ынчангаш ырак черже безин шарылар эзертээр ужурлуг апарганывыс-даа ол – деп кезек боданган. – Кызыл-Шериг-ле тиилеп алзын дээш, чүнү-даа харамнанмас бис”.

—     Ажыл-херээвис бо удаада база бүттү. Ачылыг Кызыл-Шеригге арат чонувус белээн дамчыдып бердивис. Мону ам Саян ажырып, ыракта чаа-дайын болуп турар черже чедирерлер. Бистер ам чанып чоруп олураалыңар – деп, Бүлчүң ирей чугаалаан.

Чүък чок шарылар ам дедир-ле оруунче чииги кончуг үнүпкен. Бичии болганда демги-ле кежигни кешкеш, Мөңгүн-Тайгадан келген кызыл-коъшка база катап уткужа берген. Бүлчүң ирей-даа, Шожал-даа оларның мөгейиинге харыы кылдыр база баштарын согаңнадып каан. А Билзет бижииргээнинден оларның уунче көрүнмээн.

— Билзээт, Билзет, тур, тур! – дээн үнден ол шарызының аксын тыртып  алгаш, хая көрнүп кээрге, демги-ле ону кайгап алган турган оол бо маңнап орган.

Уругнуң адын кады чораан Сендеңмаадан айтырып алганы билдингир болбайн аан. Мунуп чораан сарлыындан дүже халааш, Билзетче кыйгы салбышаан, маң-биле чеде чүгүрүп келген.

—     Билзет, аалыңар кайдал? – деп, ол арай эгениксеп айтырган.

Бүлчүң ирей чүнү-даа дың­наваан чүве ышкаш, хая безин көрүнмээн, а Шожал шарызының аксын ээй соп алган бирде олче, бирде оолче көрүп каап органын Билзет эскерип четтигипкен.

—     Хөл арбанында. Хөлегелиг-Өдек деп кыштаамда мен – деп, арны-бажы өрт дег кыза берген Билзет оолдан дүрген адырлып алыксаан чүве ышкаш быдырады каапкан. Оолдуң бодунуң адын айтырар хамаанчок, сүрээдээнинден ооң арнынче көрүп шыдаваан.       

—     Эки чедип алыр силер! Ужуражы бээр бис. Мен силерниё аал-чуртуёарга чеде бээр мен.

Оол холун чайып артып калган. Билзеттиң сагыш-сеткили чалгынныг-даа апарган ышкаш, шарызының кырында хензиг эзерде чоргаар маажым апарган чанып чоруп орган.

Сайлыкмаа Комбу.