Кыдатта Шагаа
Өске черде чурттап чоруур тывалар кайда-даа бар дээрзин шупту билир бис. Бо удаада Кыдаттың девискээринде чурттап чоруур тывалар дугайында таныштырып көрээли. Оларның дугайында филология эртемнериниң доктору Жанна Юшаның бижээни «Ханывыс чаңгыс төрел чон бис» деп чүүлүнден үзүндүлерни киирдивис.
«Бистиң ха-дуңмавыс болур эвээш санныг тывалар амгы үеде Кыдаттың Синьзян-Уйгур автономнуг районнуң соңгу-барыын чүгүнде Алдай аймаанда каас-чараш тайга-таcкыл черлерде чурттап чоруурлар. Бо девискээрниң мурнуу чүгүнде – Даг Алдай, барыын чүгүнде – Казахстан, чөөн чүгүнде – Моол Арат Республика-биле кызыгаарлажып чыдар. Бо аймакта кожа-хелбээ хөй националдыг чоннар: казахтар, моолдар, кыдаттар, дүнкеннер дээш оон-даа өске чоннуң төлээлери чурттап турар. Амгы үеде Кыдатта чурттап турар тываларның саны 2300 хире кижи. Олар боттарын көк-мончак, мончак азы алдай тывазы бис деп санап чоруурлар.
Кыдат тываларынга 1992 чылда чогаалчы Игорь Иргит бир дугаар барып, оларга ужурашкан, а 1993 ч. этнограф эртемден Марина Моңгуш аңаа барып, оларның дугайында эртем ажылдарын бижээн.
Кыдат тываларында ийи улуг байырлал бар. Ол дээрге чайгы үеде – Оваа дагыыры, а кышкы үеде – Шагаа. Бо байырлалдар чоннуң эң-не ынак, үр үеде манап алыр байырлалдары болур. Ынчангаш бо байырлалдарга өг-бүлелер бүдүн чыл ишти белеткенип кээрлер. Мында кол чүүл болза, бо байырлалдарны чүгле эрттирип каарында эвес, а ооң ажыы улуг болуп, тыва чоннуң хей-аъды бедик болурунга, боттарын чаңгыс чон кылдыр санаарынга, эптиг-найыралдыг чурттаарынга ажык-дузалыг. Тывалар чүгле бо байырлалдарда хойну өзээр. Өске үелерде олар ону казахтар-биле бир дөмей мойнундан кезип өлүрүп алыр чаңчылдыг.
Өг-бүле бүрүзү Шагааның мурнунда хүннерде өгнүң ишти-даштын арыглап, аяк-савазын, идик-хевин чуп, эрги чылдың хиринден ыяап-ла адырлыр болза эки деп санап, аштанып-арыгланыр. Бо ажылдардан аңгыда, Шагаа үезинде бажыңга келир аалчыларынга ак чемден, далган-тараадан, эъттен кылган аъш-чемни баш бурунгаар белеткеп алыр. Шагааны он беш хүн иштинде байырлаар.
Бүдүү хүнүн кыдат тывалары «чапсар» азы моолдап «кучун» хүнү деп адаарлар. Ол хүн тыва өглер дүъш соонда шактарда боттарының улуг назылыг кижилерин өглеринче чалап, эртип турар чылдың шайын ижер, шайладыр. Бо хүнден эгелээш, бурганның чуруунуң чанынга чуланы кыпсып, аъш-чемниң дээжизин салыр.
Хөй миллиард санныг Кыдат чоннуң аразында чурттап чоруур чеже-даа эвээш санныг болза, бо үеге чедир езу-чаңчылдарын сагып, төрээн дылын камгалап, үнелеп чоруур ха-дуңма тыва чонумга мөгеер-дир мен» – деп, Жанна Юша «Новые исследования Тувы» деп сайтта бижип турар.
Эртемденниң бижээни Кыдатта тываларының амыдырал-чуртталгазын улуг сонуургал-биле номчуп танышкаш, ол черниң чурттакчызы, Кыдат тывазы Оргулүн-биле харылзаштывыс. Ол арыг тыва дылга Шагаа дугайында чугаалап берди: «Бистиң Хом-Хана Саква дээр черде тывалар бар. Тус черниң тывалары Шагааны эрги айның 30-ниң хүнүнде уткуур. 30-ниң хүнүн «чапсар» деп адаар. Эрги айның үженниң хүнүнүң «чапсар» үезиниң чуруктары бо-дур. Дүъште аалда улуг кижилерни кыйгырып шайладыр. Кежээ хүн бадар өйде малдың чилиин чарар. Ол дээрге бүдүүнү бузуп турары ол. Шагааның бир хүнү – саң салыр хүн. Ол хүн тейлээр, өргүл салыр. Аалдың кижилери өөнден ак чеминиң дээжилерин эккээрлер. Чажыг чажар, алганыр хүн. Дараазында мендилежир, Шагааның мендизин солчур азы чолукшуурлар».
Оргулүннүң «Шын» солунче чорудуп берген чуруктарын номчукчуларывыска сонуургадып салдывыс.
Айдың ОНДАР.