Күш-ажыл керээлерин чарбайн бүдүү ажылга тургустунарын узуткаар база ажыл чок чорукту кызырарының айтырыглары Тываның Баштыңының албан-хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыгга май 17-де болган аппарат хуралының кол темазы болган. Чазак Даргазының айытканы чидиг айтырыгның талазы-биле ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал хөгжүлде яамызының берген сан-медээзинден алырга, ажыт экономикада ажылдап турарларның саны элээн улуг – бөгүн 20 ажыг муң кижи ажыл берикчизи-биле күш-ажыл харылзааларын быжыглап албайн, бүдүү ажылдап турар.
Ук айтырыг ниитизи-биле бүдүн чуртта чидии-биле тургустунган болгаш ажылдакчыларның боттарынга багай салдарны чедирип турар, чүге дизе оларга социал магадылалдарны көргүспейн турар, ындыг кижилер эң кудуку пенсияларга-ла чөъп. Өске талазында, чурттуң болгаш регионнарның бюджеттери социал деткимчеже, хөгжүлдеже угланып болур турган сая-сая рубль үндүрүглерни чидирип турар.
Мооң ужун 2017 чылдан тура эрге-чагырганың бүгү деңнелдери экономиканың ажыт адырын кызырарының талазы-биле демиселди чорудуп турар. ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал хөгжүлде яамызының медээзинден алырга, бо чылын республиканың мурнунда 4 муң хире “бүдүү” ажылчын туруштарны илередир база оларны ажыт экономикадан уштур сорулга салдынган.
Бо чылдың эгезинден тура тускайжыттынган комиссиялар албан черлеринге болгаш организацияларга рейдилерни чорудуп, ажылга керээ долдурбайн тургустунган 1112 кижини илереткен. Оларның чартыы садыг адырынга, 15 хуузу – көдээ ажыл-агыйга, 6,2 хуузу – тудуг адырынга, 5,6 хуузу – болбаазырадылга бүдүрүлгезинге онаажыр.
Ынчалзажок бо статистика чижеглээн сан-чурагайлар-дыр деп специалистер санап турарлар. Кызыл хоорайның тудугларынга керээлиг ажылдар ойнап алган организацияларны безин чүгүртү хынааш, конкурс дугуржулгаларында ажылчыннар кылдыр киир бижиткен 150 кижиниң 53-ү ажыл берикчизи-биле болур-чогуур күш-ажыл керээзи чок ажылдап турарын илереткен.
2020 чылдан тура Тыва профессионал орулгага үндүрүг киирериниң талазы-биле федералдыг шенелдеге киржип турар. Ону бодун боду ажылга тургустунганнарга үндүрүг база дээр. Бодун боду ажылга хаара туткан кижи шынарлыг бүрүткедип алгаш, ындыг кижи мооң мурнунда бүдүүлеп ап турган орулгаларын хоойлу-дүрүмге дүүштүрер аргалыг апарган. Ооң кадында үндүрүгнүң ставказы база шоолуг эвес, хууда кижилер-биле ажылдап турар болза – 4 хуу, юридиктиг организациялар-биле болза – 6 хуу.
Республикада чаа үндүрүг чуруму нептереңгейжип бар чыдар. Ооң күштүг болуп киргени бир чыл четпес хуусааның дургузунда бодун боду ажылга хаара туткан кижилерниң саны 2 муң четкен. Республиканың Чазаа чаа эгелээшкинниң нептерелин бүгү талалыг деткип, ону социал деткимчениң янзы-бүрү хемчеглери-биле быжыглап турар.
Ук хемчеглерниң ачызында бажыңында ажылдап олурар парикмахер чүгле хөлегеден үнер эвес, а чаа дериг-херекселдер садып алырынга грантыны алыр аргалыг апарган. Мооң-биле чергелештир республиканың болгаш муниципалитеттерниң эрге-чагыргалары сайгарлыкчы ажыл-чорудулганың болгаш ачы-дуза чедирилгезиниң эң хереглелдиин шилип ап турарлар.
Көдээге хамаарыштыр алырга, суурнуң чурттакчыларының мал-маганын хайгаарап турар кадарчының ажылы-даа дижик. Бөгүн регионалдыг даңзыда ындыг чергелиг он-он ажылдар бар – куда-дой эрттирикчизи (тамада), фотограф, чараштаныр черлерниң специалистери, хөөржүдүлге, реклама, хеп чуур ачы-дузаның ажылчыннары, мебель чазаныкчылары, дарганнар, алгы-кештен даараныкчылар, “божуу-дүрген аъш-чем” чедирикчилери болгаш өске-даа.
Республика бюджединде 1390 социал керээни чарар акша-хөреңгилерни курлавырлаан. Амгы үеде 457 кижи-биле керээни чарган, ол болза төлевилелди акшаландырар бүгү хемчээлдерниң үштүң бири болуп турар.
Ынчалзажок социал керээ дээрге күш-ажыл рыногун хөлегеден уштур база ону ковид бетиниң деңнелинге чедир катап тургузар сорулга-биле капсырлашкан кара чаңгыс хевир эвес-тир. Бо сорулгаларга күрүне программаларының шугуму-биле көрдүнген акша-хөреңгилерни углаан. Чонну ажылга хаара тударын деткиир программаның күсели-биле 11 ажыл чок кижиге бодунуң ажыл-херээн ажыдып алырынга 150-150 муң рубльдиң грантыларын берген.
Регионда ажылдап турар бүдүрүлгелерниң кадрларга хереглелин бодай аарак, ажыл чоктарны өөредириниң, эде өөредириниң, ажылга тургузарының ажыл-чорудулгазын таарыштырып турар. Чижээлээрге, 2021 чылда Голевтиң даг-руда компаниязы, кыдат «Лунсин», «Вера», «Восток», «Вавиол», «Суугу» болгаш өске-даа компаниялар-биле дугуржулгаларны чарган, аңаа дүүштүр олар ажыл чок 127 хамаатының профессионал эде өөредилгезинге киржирлер.
Сайгарлыкчы чорукту “хөлегеже” кирер күткүдүгден адырып алыр дээш, Чазак бүгү-ле хемчеглерни ап турар. Бо чылын биче болгаш ортумак бизнестиң саң-хөө деткимчезинге 106,7 сая рубльди регионнуң бюджединде көрген. Ону Тываның магадылал фондузун чедир акшаландырарынче угландырар, ооң акша-хөреңгилери сайгарлыкчыларга банк чээлилеринче орукту ажыдар.
“Хөлегеленчек” экономиканың дугайында бөгүнгү чугаа улуг ажылдың чүгле эгези-дир деп, Владислав Ховалыг демдеглээн. Ажылдакчыларны хөлегеден уштуру – ол шыңгыы ажылдың азарганчыг бир кезээ-дир. Мооң-биле чергелештир бодун боду ажылга хаара туткан кижилерге үндүрүг чуруму олардан немелде орулгаларны алырынче угланган. Ооң утказы – бизнеске болгаш ооң өзүлдезинге таптыг байдалдарны хандырары болур. Чогум-на ындыг болгаш чылда 2,4 сая рубль чедир орулгалыг бодун боду ажылга хаара туткан кижилерни бүгү-ле үндүрүглерден хостаан.
Тудуг компаниялары дээн чижектиг улуг организацияларда “бүдүү” кадрларның дугайында чугаа чоруп турда өске херек. Боларга “хөлеге” дээрге ажылдакчыларның эрге-ажыктарын каржызы-биле хажыдарынга чаглак болуп турар. А кажан мергежилге камналганы чедип ап, чүгле орулга харап, шынар дугайында бодавайн турда, кончуг багай уржуктарга чедип болур.
Оларның бирээзи – боттуң профессионал тудугжуларының чедишпези. Мында удурланышкак чүүл илези-биле көскү – тудуг адырының өөредилге черлери база чыл санында тудугжу кадрларга хереглел турзажок, керээлиг организациялар эки дашчыларны, бетончуларны болгаш шеверлекчилерни тыппайн, тудугларже мергежили куду, кулданчак күштерни эвилелдеп турар.
Бо айтырыгга чаңгыс эвес удаа эглип келирин Тываның Баштыңының албан-хүлээлгелерин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг демдеглээн. Ылаңгыя “хөлегеленчек” штады ажылчыннарның үштүң бири болуп турар тудуг организацияларынга шыңгыы сайгарылганы чорудар. Бодунуң дузалакчыларынга болгаш Чазактың аппарадынга хуралдың түңнелдери-биле даалгалар даңзызын белеткеп кылгаш, ол тема-биле холбашкан дараазында хуралдаң чижеглээн хүн чурумунче киирерин ол дааскан.
Артур ХЕРТЕК.