2021 чылдың декабрь 7-ниң хүнү Тыва Республиканың, тыва чоннуң төөгүзүнде балалбас исти арттырып каар хүн болур ужурлуг дизе хөөрем болбас.
Ол хүн хөй националдыг тыва чоннуң эң бергедеп турган айтырыгларының бирээзи – одаар чүүл – хөмүр айтырыын Тыва Республиканың Баштыңы–Чазааның Даргазы Владислав Ховалыг «Тываның даг-руда компаниязы» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг эштежилгениң (КХЭ) удуртулгазы-биле дугуржулгага ат салгаш, үзе шиитпирлээн.
Чоокта чаа, бо чылдың сентябрь айда, болуп эрткен соңгулдаларда ТР-ниң Баштыңы эрге-дужаалга чоннуң деткимчезин ап соңгуткан Владислав Ховалыг болгаш Тываның даг-руда компаниязының чиңгине директорунуң хүлээлгезин күүседип турар Андрей Видуто ТР-ниң Чазаа биле En+ холдингиже кирип турар Тываның даг-руда компаниязының (ТДРК) аразында кады ажылдажылга дугайында керээ-дугуржулгага ат салган соонда, Владислав Товарищтайович ол езулалга киришкен чазак кежигүннериниң, ТДРК-ның төлээлериниң мурнунга айтырыг тургустунуп келгенинден эгелээш, бөгүнгү шиитпирге чедир кандыг орукту эрткенин делгереңгейи-биле тайылбырлап берген.
Тывада одаар чүүл — хөмүр өртээнге чон күш четпестей бергенин бо чылдың апрель 7-де Россия Федерациязының Президентизи ону ТР-ниң Баштыңының эрге-хүлээлгезин түр үеде күүседир кылдыр томуйлап турда, Владимир Путинге ол илеткээнин Владислав Ховалыг чыылганнарга сактып чугаалаан.
Апрель 7-ден эгелеп республиканы удурту бергеш, дораан-на чонга садар хөмүр өртээн хынаарын Владислав Ховалыг ТР-ниң Тарифтер албанының чаа томуйлаткан удуртулгазынга дааскан турган.
Ол хыналданың түңнелинде Тываның даг-руда компаниязы сөөлгү чылдарда безин чылда 200-300 сая рубль чедир орулгалыг болуп турганы илерээн. Ол ышкаш хөмүр өртээнче, ону казып-тыварынче көрдүнген дорт чарыгдалдардан аңгыда, аңаа хамаарышпас доора чарыгдалдарны база киирип турганын ТР-ниң Тарифтер албанының удуртукчузу Эдуард Куулар баштаан специалистер санап үндүрүп келген.
Ынчангаш ТР-ниң Чазаа июль айда чонга садар хөмүр өртээн барык 20 хуу бадырган. Оон эгелээш Тываның даг-руда компаниязы Чазактың чаа тургускан өртээнге чөпшээрешпезе-даа, чонга хөмүрнү ооң тургузуп каан өртээ — бир тоннада 2220 рубль 10 көпеекке ам бо хүнге чедир садып турар.
Тываның даг-руда компаниязы Тываның Чазааның тургусканы чонга садар хөмүр өртээнге чөпшээрешпейн, судтажып турганын база билир бис.
Судтажырының орнунга федералдыг чазактың дузазы-биле кайы-даа талага ажыктыг шиитпирни чедип ап болур деп, айтырыгны РФ-тиң Чазааның бирги оралакчы даргазы Андрей Белоусовтуң деңнелинче чедир көдүргени көргүскен.
Айтырыгны федералдыг чазак деңнелинге үзе шиитпирлээринге бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгу улуг дузалаан деп, Владислав Товарищтайович онзалап демдеглээн.
Ам бо хүннерде делегейде, ылаңгыя Европада, Азияда одаар чүүл чедишпезинден энергетика кризизи болуп турда, даштыкыда хөмүр база чедишпейн, ооң өртээ элээн өскен. Ынчангаш Россияның хөмүр казып-тып турар компанияларынга ам бо хүннерде болгаш чоокку үеде даштыкыда хөмүр өртээниң конъюнктуразы (байдалы) кончуг таарымчалыг болуп турар.
Ынчалза-даа хөмүрнү даштыкыже улуг өртекке үндүр садарынга кол шаптыктап турар чүүл — Россияның демир-оруктарының чүък сөөртүр күчүзү чедишпейн турарында. Ылаңгыя чурттуң чөөн талазынче угланган Транссиб болгаш БАМ демир-оруктары ам бо хүннерде хөй чүък сөөртүлгезин эрттирип шыдавас апарганындан, даштыкыже хөмүр үндүр сөөртүрү, садары бергедээн турган. Ол ышкаш Ыраккы чөөн чүк талазынче демир-орук-биле хөй чүък сөөртүр квоталарны (үлүглерни) шагда-ла аңгы-аңгы адырларның улуг компанияларының аразында хуваап каапкан болгаш оларның аразынче Тываның даг-руда компаниязының кирип алыры шуут болдунмас турган деп болур.
Бо чайын ТДРК-га даштыкыже 250 муң тонна хөмүрнү үндүр сөөртүп садар квота алыр дээн күжениишкиннеривис түңнел чок болган деп, В. Ховалыг ажыы-биле чугаалаан.
Федералдыг чазакта ол айтырыгларны харыылап турар бирги оралакчы дарга Андрей Белоусовтуң деңнелинге Сергей Күжүгетовичиниң дузазы-биле ТДРК-га даштыкыже 400 муң тонна хөмүрнү үндүр сөөртүп садарын чөпшээрээни, ылап-ла Тываның иштинде хереглекчилерге хөмүр өртээн өстүрбезиниң аргазын берип турар. Ол дугайында чугаа федералдыг чазакка болган, ооң түңнелинде Андрей Рэмович Москвага чедип алган дугуржулганы саазын кырынга быжыглап, ТР-ниң Чазааның болгаш «Тываның даг-руда компаниязы» КХЭ-ниң аразында керээни чарарын дааскан турган деп, база Владислав Товарищтайович дыңнаткан.
Тываның Чазааның болгаш Тываның даг-руда компаниязының аразында чардынган керээ-дугуржулга езугаар чонга садар хөмүр өртээ 2022 чылда база бир тонна дээш 2220 рубль 10 көпеек кылдыр хевээр артар. Ону даштыкыда хөмүр өртээниң байдалы улуг өскерилбес болза, 2023 чылда база хевээр кылдыр узадыр.
Ол ышкаш Тываның даг-руда компаниязы «Социал хөмүр-даш» губернатор төлевилелин деткип, 21 сая рубльге хөмүрнү хөй ажы-төлдүг болгаш орулгазы куду өг-бүлелерге халаска үндүр чүдүрүп бээр болган. Чазак-чагырга ол түңге алган халас хөмүрнү чүгле хереглээн чонга чедирер дээш чарыгдал үндүрер. Ынчалдыр чазак-чагырга мооң мурнунда социал хөмүр-даш садып алырынче үндүрүп турган акшаландырыышкынны 21 сая рубльге камнап ап, ол камналга-биле социал хөмүр алыр өг-бүлелерниң санын азы өг-бүле бүрүзүнүң алыр хөмүрүнүң хемчээлин улгаттырып болур-дур.
ТДРК-ның талазындан чонга ол немей деткимче база-ла 2023 чылда даштыкыда хөмүр өртээниң байдалын көрүп тургаш уламчылап болур.
Баяатан Байсаровка хамааржыр, Элегестиң хөмүр-даш чыдымын казып-тывар чөпшээрелдиг «Тываның үлетпүр-энергетика компаниязы» КХЭ ажылын соксаткан соонда, Тываның хереглекчилерин одаар чүүл – хөмүр-биле хандырар чаңгыс борбак артып каан бүдүрүлге – Тываның даг-руда компаниязының саң-хөө байдалын ТР-ниң Баштыңы – Чазак Даргазы В.Т. Ховалыг ыяк билирин демдеглевес аргажок.
Чонга чиигелделиг хөмүр өртээн тургусканындан ТДРК чылда 194 рубль сая немей орулганы, мооң мурнунда турган (тонна дээш 2985 рубль 60 көпеек) өртекке көөрге, албас деп санап каанын республиканың удуртукчузу дыңнатканы, ооң ол сан-түңнү беш салаазы ышкаш билирин көргүзүп турар.
Чазакка чедип алдынган дугуржулга езугаар 2022 чылда республиканың бюджет организацияларынга, Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайларны, Хову-Аксы, Чаа-Хөл суурларны харыылап турар «ТЭК-4» күрүне бүдүрүлгезиниң болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйының одалга төптериниң ажыглаар хөмүрүнүң өртээн 2022 чылда бо чылгы хевээр кылдыр (2985,6 рубль/тонна) арттырар болган. Ол өртек база 2023 чылче шилчип болур.
Республиканың бүгү деңнелдиң бюджет организациялары чылда 110 муң тонна хереглеп турар болза, хөмүрнүң чиигелделиг өртээн олчаан арттырары бюджетке чылда 23 сая рубль чедир камналганы эккээр дээрзин база ТР-ниң Чазааның Даргазы чугаалаан.
ТР-ниң Чазааның болгаш Тываның даг-руда компаниязының специалис-териниң санап үндүрүп каан келир үениң сан-чурагайлары ТДРК хөмүр казып-тыварын ам бо хүннерниң деңнелинден көвүдеткеш, даштыкыже 400 муң тонна хөмүрнү үндүр садар аргалыг апаарга, амыдыралга боттаныр дээрзи билдингир.
Ынчангаш ТДРК биле ТР-ниң Чазааның аразында дугуржулгада бүдүрүлге бо чылын алыр деп планнап каан орулгазындан (эрткен 2020 чылда 208 сая рубль орулгалыг болган) 100-тен эвээш эвес сая рубльди чаа техника садып алырынче, ооң дузазы-биле хөмүр-даш казып-тыварын көвүдедиринче углаар деп база тодаргай айыткан.
Декабрь 7-де Чазакка болган төөгүлүг хурал соонда Владислав Товарищтай-ович Ховалыг журналистерге хөмүр одаар бажыңнарда чурттап орар чаңгыс чер-чурттугларывыс ортумаа-биле одалга сезонунда 5-7 тонна хөмүрнү одап турар болза, чиигелделиг хөмүр өртээн тургусканы өреге бүрүзүнге чылда 2500-тен 3500 рубльге чедир өг-бүле бюджединге камналганы эккээр-дир деп дыңнаткан.
Түңнелинде, Тываның чонун одаар чүүл — хөмүр-биле хандырар айтырыгны чыл чылы-биле орта шиитпирлеп чадап каан, ажыы-биле чугаалаарга, шапты бижек ышкаш апарган чамдык удуртуп-баштаар дарга-бошкаларны черле солуур үези келген боор. Оларны бижек ышкаш база катап чидидип ап болур турган чүве болза, чидидип ап болгай-ла харын. Чүгле ол болдунмас деп чүвени үе болгаш амыдырал көргүскен болганда, олардан черле чарлып алганы дээре боор.
Тывага иштики болгаш даштыкы хереглекчилерге ийи аңгы өртектер туруптарга, кандыг айыылдыг чүүлдер, шаптараазыннар тыптып келип болурунуң дугайында болгаш ону ажып эртериниң дугайында солуннуң дараазында үндүрүлгезинде чырыдар бис.
Мерген КЫРГЫС.
#Хөмүр_даш #Тываныңдаг_рудакомпаниязы #Керээ #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva