Россияда социал-экономиктиг байдал 1990 чылдарның эгезинде кончуг бергедей берген, шахтерлар боттарының эрге-ажыктарын камгалаарын күрүнениң удуртулгазындан негеп, шыңгыы политиктиг күш апаар хире боорга, Президент турган Борис Ельцин хамыктың мурнунда политиктиг сорулга-биле 1993 чылдың июнь 21-де № 934 “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” чарлыынга хөмүр-даштың болгаш оон болбаазырадып тыпкан продуктуларның өртээн хостуг (рыноктуг) кылдыр доктаатканы бөдүүн чоннуң одаар чүүл-биле байдалын хайтаткан деп болур. Бо чарлык ёзугаар хөмүр-даш өртээн хостуг салыпканы компанияларга өртектерге хостуг чаңнаар арганы берген, а хөмүр-даш хереглекчилеринге, эң ылаңгыя чурттакчы чонга дыка аар социал-экономиктиг согуг болган.
Тываның удуртулгазынга мурнуку үеде турган даргалар хөмүр-даш өртээнге тоомча чок болган деп чугаалап болбас, “Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел ооң өртээн чиигетсин дээш, олар база хемчеглерни ап чорудуп турган. Россия Федерациязының Президентизиниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени үстүнде айыткан чарлыы-биле холбаштыр күрүнениң талазындан хөмүр-даш өртээн өйлээриниң тодаргай чуруму чок болганындан республиканың удуртулгазының күжениишкиннери түңнел чок болгулаан.
Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы албан-хүлээлгени күүседип тургаш-ла, Владислав Ховалыг Тыва даг-руда компаниязының республикада хереглекчилерге садып турар хөмүр-дажының өртээн доктаатканы чүү хире үндезилиин хынаар айтыышкынны регионнуң Тарифтер талазы-биле албанга берген. Хыналданың түңнелинде 2021 чылда хөмүр-даш өртээн 1 тоннада 2 696,4 рубль кылдыр доктаатканы бадыткалдыг үндезин чок дээрзи илерээн. Тыва даг-руда компаниязы хөмүр-даш өртээн санап үндүрерде, өртектиң хемчээлин тодарадырынга хамаарылга чок чарыгдалдарны кииргенин республиканың Тарифтер талазы-биле албанының ажылдакчылары илередип үндүрген. Республикадан дашкаар хереглекчилерге хөмүр-дашты Тываның иштинге өртектерден оранчок чиикке садып турганы, компанияның удуртулгазы дыка хөй сан-түңнүг шаңнал акшаларны боттарынга санадып алганы база илерээн.
Бо барымдааларга үндезилээш, Тыва даг-руда компаниязының республикада хереглекчилерге садып турар хөмүр-дажының өртээн 1 тоннада 2220,1 рубль кылдыр Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Владислав Ховалыг доктааткан. А ол дээрге Тыва даг-руда компаниязының 2021 чылдың январь 1-де доктааткан өртээнден 476,3 рубль эвээш.
📢ХӨМҮР-ДАШ ӨРТЭЭ
ЧИИГЭЭРГЕ...
Тывага хөмүр-даш өртээниң чиигээни-биле ону садып алыры дыка көвүдээн деп, “Тыва даг-руда компаниязы” КХН-ниң удуртулгазы дыңнадып турар. Мурнуку чылдарда республика ниитизи-биле 450 муң тоннаны бодунуң хереглелинге садып ап турган. Ооң 120 муң тонназын – чурттакчы чон. 2022 чылдың эгезинде үндүрген сан-чурагайлар-биле алырга, чурттакчы чоннуң 2021 чылда садып алган хөмүр-дажының ниити хемчээли 200 муң тонна ажа берген.
200 муң тонна хөмүр-дашты Тываның чурттакчы чону чүге садып ап болбас деп? Чурттакчы чон өзүп көвүдеп, өг-бүлени аныяктар тудуп, кижилерниң хууда ажыл-агыйы база сайзыраан, ооң уламы-биле хөмүр-даш хереглекчилери база немежип турар болгай. Аъш-чемниң, идик-хептиң, бензинниң, ачы-дузаның өртектери доктаамал өзүп турда, Тывага хөмүр-даш өртээ чиигеш кыннырга, эң ылаңгыя мурнун бодаар, ажыл-агыйжы, акша-төгериктиг кижилер хөмүр-дашты, бети дизе 2-3 чыл дургузунда одаарынга четчир кылдыр бажыңнарының чанынга курлавырлап ап, хары угда 10-15 тоннаны чүге дүжүрүп ап болбас деп. Хөмүр-дашты хөйнү садып алырын хоойлу-дүрүм ёзугаар хоругдаваан болгай.
Тываның чурттакчыларының хөй кезии хөмүр-дашты 2-3 шоодайлап, 1–2 тоннаны садып ап турарын оларның амыдырал-чуртталгазының чединмес байдалының акша-төгерииниң кызыызының херечизи деп болур. Өг-бүлелер хөмүр-дашты хары угда хөйнү садып ап шыдавазы, эвээштеп садып алыры хөмүр-даш сайгарар рыноктуң чаа хевирин тывылдырган. Ажыл-агыйжы, тывынгыр-сагынгыр кижилер социал четкилерге бөлүктерни тургузуп, аңаа чарлалдарны салып, хөмүр-дашты эвээштеп садарын шалыпкын чорудуп турарлар. Чижээлээрге, Дрова /Горбыль/ Уголь/ Кызыл деп бөлүкте бир хереглекчи 1 тонна хөмүр-дашты дүрген садып алырын чарлаарга, Скрипоченко деп кижи дораан аппарып бээрин, хөмүр-дашты сатканы болгаш сөөртүп аппарып бергени дээш чек-биле санажып алырын дыңнаткан. Скрипоченкону оптуг-кажар деп санаары база берге, хөмүр-даш өртээн улгаттырбайн, чүгле чедиргениниң өртээн чек-биле санажып турар. Ооң бодунуң бижээни-биле алырга, хөмүр-даш садып алган кижилерниң талазындан хомудалдар болбаан. Хөмүр-дашты хереглекчиге чедирип садары берге херек: ону доктааткан өртек-биле садып алыры, чүдүрери, дүжүрери, бензин өртээ дээш чарыгдалдар, шүүделдер-ле бар.
Садып алганы хөмүр-даштың хемчээлинге, шынарынга, өртээнге хамаарыштыр чамдык кижилерниң хомудалдары хөмүр-даш сайгарылгазының социал четкилеринде бар-даа болза, садып алыкчылар эвээш эвес, сайгарлыкчы чорук шалыпкын чоруп турар дээрзи илдең.
Хөмүр-дашты социал четкилерде бөлүктер дамчыштыр садар чүүлдүң тыптып келгени, бир талазында, муниципалдыг эрге-чагыргаларга хамааржыр хөмүр-даш складтарының ажылының шүшпеңи, “адааның аары”. Хөмүр-даш садып алырда, складтарның боттарынга албан чедери, оларның-биле ажылдап турар хууда машиналарлыг чолаачылар-биле дугуржуп алыры – бужурганчыг херек. Ооң орнунга социал четкилер демчыштыр дүрген садып алганы дээре деп чамдык кижилер санап турар.
Хөмүр-даш складтарының чарыгдалдарын күрүне дуглап турган совет үеде безин оларның ажылы шуудавайн турганын демдеглеп каары артык эвес.
📢КАНЧАП БИЛИР....
Күрүнениң автоинспекциязының “Шивилиг” доскуулунга Тыва Республиканың Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының ажылдакчылары Хакасияже хөмүр-даш сөөртүп аппар чораан, бирээзинге-ле 30 тонна чүък чүдүрер 40 улуг чүък машиналарын доктаадып тургускан деп медээ массалыг информация чепсектеринге тараан. Туттурган 40 машинага чүгле чаңгыс хүнде 1 200 тонна хөмүр-дашты сөөртүп аппар чораан-дыр. “Тыва даг-руда компаниязы” КХН-ниң казып турар хөмүр-дажын хүннүң-не 1 200 тонналап Хакасияже үндүр сөөртүрге, кара угаан-биле санаарга безин, бир чылда каскан 450 муң тонна хөмүр-дашты 12 ай дургузунда азы бир чыл иштинде Саян артынче сөөртүп ажыра-ла бээр-дир – Тывага чаңгыс-даа тонна хөмүр-даш артпас. Тывада 30 тонна чүък чүдүрер машиналарлыг хууда сайгарлыкчы чолаачылар эвээш. Ындыг машиналар Хакасияда “Балахта”, “Майрых”, “Аршан” уургайлардан Тываже хөмүр-дашты киир сөөрткеш, дедир чоруурда, Каа-Хем хөмүр-даш уургайындан Тываның хөмүр-дажын чүдүрүп алгаш чоруп турар, “Тыва даг-руда компаниязы” КХН оларның ээлери-биле дугуржулгалыг чадавас деп дамчыыр чугаа республикада тарай берген. Ол ындыг бооп чадавас. Чүге дээрге Хакасиядан Тываже, Тывадан Хаксияже хөмүр-даш сөөртүп, кайы-даа талаже машиналар чүъктүг чоруп турары дыка ажыктыг.
Тываже элээн хөйнү киир сөөртүп, садып турар “хакас”-даа, тус черниң “тыва”-даа хөмүр-даштың өртээ республикада барык-ла дең. Чурттакчы чоннуң талазындан одаар хөмүр-даш чедишпес дээрзиниң дугайында дүвүрээзин үнмээн. Ону ажыглап, “Тыва даг-руда компаниязы” КХН “тыва” хөмүр-дашты аар өртекке республикадан үндүр садып турар деп каразып болур-дур. Тыва Республиканың удуртулгазының доктаадып тургусканы болгаш федералдыг эрге-чагырга мурнунга камгалап алганы өртек-биле “тыва” хөмүр-дашты республиканың чурттакчы чонунга сайгарары “Тыва даг-руда компаниязы” КХН-ге “чемиштиг” эвес боорга, Тывадан үндүр садарының аргаларын ажыглап турар деп каразып болур. Ону ажыттаары-биле “билдинмес сайгарлыкчылар” тыптып келди, олар хөмүр-дашты эңдере садып ап туруп берди, тус черниң чурттакчы чонунга хөмүр-даш чедишпестеди, ону казып четтикпейн тур бис деп шуугаазын доюлдуруп турарын канчап билир.
“Тыва даг-руда компаниязы” КХН бир чылда 550 – 600 муң тонна хөмүр-дашты тус черниң хереглекчилеринге казып курлавырлаан соонда, хөмүр-дашты өскээр садып үндүрүп болур негелдени тургузуп, Каа-Хем биле Чадаана уургайларындан хөмүр-дашты республикадан үндүр садарын Тыва Республиканың Чазаа кызыгаарлаанынга тус черниң чурттакчы чону чүүлдүгзүнүп турар.
📢ХОЙНУНДА “ДАШ”
Хөмүр-даштың үндезинниг өртээн тургузарының дугайында сайгарылга Тываның Чазааның хуралынга чоруп турда, ол өртекке чөпшээрешпезин Тыва даг-руда компаниязының удуртулгазы илередип, Республиканың Чазааның шиитпирин шын эвес деп санап, арбитраж судтарынга чаргылдажып турганнар.
“СПАРК-Интерфакс” аналитиктиг системаның ажык медээлери-биле алырга, “Тыва даг-руда компаниязы” КХН-ниң чүгле 2020 чылда ажылдап алган акшазы 1 миллиард 344 миллион рубль, арыг орулгазы – 207,1 миллион рубль. 2021 чылда база шоолуг-даа эвээжевээн-не боор оң.
Тываның хөмүр-даш рыногунда монополист Тыва даг-руда компаниязының удуртулгазы бодунуң продукциязын улуг өртек-биле садар, хөй орулганы киирип алыр дээн планнарын хойнунда хойлап алган чоруур болбайн аан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга федералдыг төптен деткимче бар боорга, планының “дажын” хойнундан ужулбайн турар. Ол деткимче кандыг бир чылдагаан-биле келдеш дээр болза, Тываның бодунуң байлаа хөмүр-даштың чөптүг өртээ дээш туржуру кончуг нарын болгаш берге апаар чыгыы. Россия Федерациязының Президентизиниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени № 934 “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” чарлыын “Тыва даг-руда компаниязы” КХН дораан сактып кээр. Ол чарлык амга чедир күштүг бооп арткан болгай.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ