Россия Федерациязының Президентизиниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени № 934 “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” Чарлыында хөмүр-даштың болгаш оон болбаазырадып тыпкан продуктуларның өртээн хостуг (рыноктуг) деп доктааткан. Россияда социал-экономиктиг байдал кончуг берге, шахтерлар боттарының эрге-ажыктарын камгалаарын күрүнениң удуртулгазындан негеп, шыңгыы политиктиг күш апаар хире боорга, Борис Ельцин хамыктың мурнунда политиктиг сорулга-биле ук чарлыкты хүлээп алган. Политиктиг чылдагаан-биле хүлээп алган бо чарлык ёзугаар хөмүр-даш өртээн хостуг салыпканы компанияларга өртектерге хостуг чаңнаар арганы берген, а хөмүр-даш хереглекчилеринге, эң ылаңгыя чурттакчы чонга, дыка аар социал-экономиктиг согуг болган.
Каа-Хем биле Чадаана хөмүр-даш уургайларының бөгүнгү ээзи “Тыва даг-руда компаниязы” республиканың хөмүр-даш рыногунда монополист бүдүрүлге. Чүгле бо бүдүрүлге хөмүр-дашты казып ап, Тывада хереглекчилерге садып, өртектерни бодунуң санаашкыннары-биле доктаадып турган. Чижээлээрге, 2016 чылда 1 тонна хөмүр-даштың өртээн 2365,90 рубль кылдыр доктааткан. А ол дээрге 2021 чылда 2220,1 рубль өртектен 145 рубль хөй турган-дыр.
Тываның мурнуку удуртулгазы хөмүр-даш өртээнге тоомча чок болган деп чугаалап болбас, “Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел ооң өртээн чиигетсин дээш, хемчеглерни ап чорудуп турган. Россия Федерациязының Президентизиниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени №934 “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” Чарлыы-биле холбаштыр хөмүр-даш өртээ хостуг (рыноктуг) болган төлээде, күрүнениң талазындан ону өйлээриниң тодаргай чуруму чок болганындан республиканың удуртулгазының күжениишкиннери түңнел чок болган.
Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазынга соңгуттурган Владислав Ховалыг, ол албан-дужаалдың хүлээлгелерин түр када күүседип тургаш, Тыва даг-руда компаниязының республикада хереглекчилерге садып турар хөмүр-дажының өртээн доктаатканы чүү хире үндезилиин хынаар айтыышкынны регионнуң Тарифтер талазы-биле албанга берген. Хыналданың түңнелинде 2021 чылда хөмүр-даш өртээн 1 тоннада 2 696,4 рубль кылдыр доктаатканы бадыткалдыг үндезин чок дээрзи илерээн. Тыва даг-руда компаниязы хөмүр-даш өртээн санап үндүрерде, өртектиң хемчээлин тодарадырынга хамаарылга чок чарыгдалдарны кииргенин республиканың Тарифтер талазы-биле албанының ажылдакчылары илередип үндүрген. Республикадан дашкаар хереглекчилерге хөмүр-дашты Тываның иштинге өртектерден оранчок чиикке садып турганы, компанияның удуртулгазы дыка хөй сан-түңнүг шаңнал акшаларны боттарынга санадып алганы база илерээн.
Бо барымдааларга үндезилээш, Тыва даг-руда компаниязының республикада хереглекчилерге садып турар хөмүр-дажының өртээн 1 тоннада 2220,1 рубль кылдыр Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турган Владислав Ховалыг доктааткан. А ол дээрге Тыва даг-руда компаниязының 2021 чылдың январь 1-де доктааткан өртээнден 476,3 рубль эвээш.
Бо чүүл Тываның чурттакчы чонун шуут кайгадыпкан. Хөмүр-даш өртээн мурнуку үеде чылдан чылче улам-на өстүрүп турда, республиканың Тарифтер талазы-биле албаны 2021 чылда илереттинген чүүлдерни Тыва даг-руда компаниязының саң-хөө документилеринден дилеп тып шыдавас турган бе? Азы чүл!..
Хөмүр-даштың үндезинниг өртээн тургузарының дугайында сайгарылга Тываның Чазааның хуралынга чоруп турда, ол өртекке чөпшээрешпезин Тыва даг-руда компаниязының удуртулгазы илередип, республиканың чазааның шиитпирин шын эвес деп санап, арбитраж судтарынга чаргылдажырын дыңнаткан.
“Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң удуртукчузу Станислав Горбуновту Россияның айыыл чок чоруунуң федералдыг албанының болгаш Россияның истелге комитединиң ажылдакчылары тудуп хоругдаан дугайында медээни "Интерфакс"информация агентилели эрткен неделяда тараткан.
Ооң медээзи ёзугаар алырга, “Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң чагыглары-биле ажылдап турар организацияның төлээзинден улуг хемчээлдиг хээлини алганынга Станислав Горбуновту буруудаткан. Бо хамаатыга хамаарыштыр Россия Федерациязының Кеземче кодекизиниң 204 чүүлүнүң 7-ги кезээ ёзугаар кеземче херээн оттурган.
“СПАРК-Интерфакс” аналитиктиг системаның медээлери-биле алырга, “Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел 2007 чылда Тыва Республиканың Каа-Хем суурга бүрүткеткен. Ооң ээзи Кипрде Vukelich Limited компания. “Тыва даг-руда компаниязы” КХН-ниң чүгле 2020 чылда ажылдап алган акшазы 1 миллиард 344 миллион рубль, арыг орулгазы – 207,1 миллион рубль.
Тываның хөмүр-даш рыногунда монополист Тыва даг-руда компаниязының удуртулгазынга кадрлар талазы-биле солчуушкуннар болур-даа болза, бодунуң продукциязын улуг өртек-биле садар, хөй орулганы киирип алыр дээш, моон-даа соңгаар туржур болбайн аан.
Хөмүр-даш өртээн республиканың удуртулгазы 2021 чылда чиигедип шыдаан. Ол чүгле баштайгы тиилелге. Тываның бодунуң байлаа хөмүр-даштың өртээн чөптүг деңнелге тудар дээш, мооң соңгаар туржуру кончуг нарын болгаш берге демисел боору чугаажок.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
#Экономика #Хөмүр_даш #Тывадаг_рудакомпаниязы #Тыва #Тува #Шынсолун #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva