Тываның казымал байлактарының курлавыры Россия Федерациязының өнчүзүнге хамааржыр деп чүүлдү республиканың чурттакчыларының чамдыызы билбес. Ынчангаш олар республиканың казымал байлаан Россияның өске регионнарындан компаниялар, харын-даа мырыңай кыдаттар казып алырын Тываның Чазаа чүге чөпшээреп турарыл дээн ышкаш айтырыгларны бо-ла доюлдуруп кээрлер. Казымал байлактар федералдыг өнчү болганда, оларга хамааржыр айтырыглар федералдыг төптүң башкарылгазында. Ооң өртээн база федералдыг хоойлу-дүрүм ёзугаар федералдыг органнар доктаадып тургузар кылдыр хүлээп алдынган.
Россия Федерациязының Президентизиниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени № 934 “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” чарлыы ёзугаар хөмүр-даш өртээн хостуг салыпкан, рынок өртектиг. Ону күрүнениң талазындан өйлээриниң тодаргай чуруму ажылдап кылдынмаан. Чогум-на бо чылдагааннар-биле хөмүр-даш өртээ дыка аартаан. Сибирьниң чамдык регионнарында чурттакчы чон кыжын одаар хөмүр-даш садып алыр арга чогундан амгы үеде доңуп турарлар. Кемерово областа инвалид эр кижи бажыңынга доңуп өлген, чүге дээрге айда 8 муң рубль пенсиязы одаар чүүл садып алырынга чедишпес болган деп медээ массалыг информация чепсектеринде тараан.
Алтай крайның Локтев районнуң чурттакчы чонун хөмүр-даш-биле өй-шаанда хандырбаанынга, чамдык суурларның чурттакчылары арга-эзимден ыяшты чөпшээрел чокка кезип ап, элээн улуг бажыңнарны чылыдыр одап, аңаа чыглып чыннып турарынга тус черниң даргаларын буруудадып, оларга хамаарыштыр истелге херээн безин оттурган.
Республиканың чурттакчы чонун хөмүр-даш-биле хандырар, ооң өртээн чиигедир талазы-биле хемчеглерни Тываның удуртулгазы баш бурунгаар ап чорутканындан бистиинде байдал бо кыжын өршээлдиг деп болур. Ындыг хемчеглерниң бирээзи – чурттакчы чонга садар хөмүр-даш өртээн чиигедирин регионнуң удуртулгазы чедип алганы. Республиканың Чазааның хөмүр-даш өртээн чиигедир дээн шиитпиринге “Тыва даг-руда компаниязы” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң удуртулгазы чүү хире күштүг удурланганын чон билир. Тыва даг-руда компаниязы судка хомудал киирерге, Тыва Республиканың Дээди суду ооң талазынче чайгылчак болганы тус черниң чурттакчы чонун кайгаткан. Дээди судтуң шиитпиринге хамаарыштыр Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг: “Бодумнуң чаңгыс чер-чурттугларымның эрге-ажыын камгалап турар мен” – деп чугаалап, хөмүр-даш өртээ 1 тоннада 2220,1 рубль болур дээш, улаштыр туржурун дыңнаткан. Бодунуң ол аазаашкынын херек кырында күүсеткен-даа. Ону тыва улус “Сөглээн сөс – керткен ыяш” дээр.
Хөмүр-даш федералдыг өнчүге хамааржыр болганда, ооң өртээн чиигедири Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга чүү хире кадыг-берге демисел болганын, ам-даа уламчылап келгенин карактыг кижилер көрүп, кулактыг кижилер дыңнап турар.
Хөмүр-даш рыногунда республикада тергиидекчи Тыва даг-руда компаниязындан хамаарышпас болуру-биле республиканың бодунуң хөмүр-даш бүдүрүлгезин тургузарының дугайында бодалдарын республиканың удуртулгазы элээн каш чылдар дургузунда илередип келген. Ак-Талда хөмүр-даш тывыжынга уургайны ажыдып болурунуң дугайында чугаа-даа чоруп турган.
Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының Хөмүр-даш институдунуң эртем ажылдакчызы М.В. Писаренконуң “Горная промышленность” журналга 2012 чылда үнген материалы-биле алырга, Тываның девискээринде геологтарның шинчилеп тыпканы 11 хөмүр-даш тывыштары бар. Онгажа, Ак-Тал, Арыг-Үзүү, Чаңгыс-Хадың, Сесерлиг хөмүр-даш тывыштары дээш оон-даа өске. Оларның аразындан Ак-Талдың Өдегелдейде база Онгажада хөмүр-даш тывыштары элээн ханы шинчилеттинген. Республиканың бодунуң хөмүр-даш бүдүрүлгезин тургузар талазы-биле херек кырында кандыг хемчеглерни Тываның Чазаа ап чорудуп турарын, оларның бүдер база бүтпезиниң дугайында чонга республиканың удуртулгазы дыңнадыр үе келир. Чаа хөмүр-даш уургайын ажыдарынга кончуг хөй акша-хөреңги херек дээрзи база билдингир-ле болгай.
Тыва даг-руда компаниязының республикада хөмүр-даш рыногунга тергииделин чавырылдырарының, одаар чүүлдүң өртээн чиигедириниң, Тываның бодунуң хөмүр-даш уургайын ажыдарының дугайында чугааны чорудуп тура, одаар чүүл-биле чурттакчы чонну хандырарынга идиглиг боор хемчеглерни база Чазак планнап турган болгай.
Каа-Хем уургайындан хөмүр-дашты сөөртүп эккеп алырынга, шыгжаарынга, чурттакчы чонга садары база өске-даа чарыгдалдарга одаар чүүл складтарының карылгаларын дуглаар шиитпир хүлээп алдынганын Тываның Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Александр Брокерт дыңнадып турган. Кызыл хоорайга болгаш кожууннарга хөмүр-даш складтарын бүгү дериг-херексели-биле дерип тургузар, доктааткан өртектер-биле чонга хөмүр-дашты садарының айтырыын эрге-чагырганың аңгы-аңгы деңнелдеринге совет үеден бээр чугаалажып келген. Орус улустуң үлегер домаанда ышкаш, “Шанак ол-ла черинде турбушаан”.
СКЛАДТА БОЛГАШ КУДУМЧУДА...
Одаар чүүл складтарын тургузуп каарга-ла, элээн үе эртерге хагдынгылап каары чажыт эвес-ле болгай. Ооң чамдык чылдагааннары: хереглекчилерниң чагыгларын дүрген күүседип шыдавазы, ажылдакчыларының “адааның аары”, ийи-үш катап чүдүрүп, дүжүрүп каапкан хөмүр-даштың шынары хоюг “элезин” апаары дээш оон-даа өске. Одаар чүүл складтарындан-даа, кудумчуларда-даа “сайгарлыкчылардан”-даа садып алган хөмүр-даштың өртээ шоолуг-ла ылгалдыг эвес деп бижимелдер социал четкилерде бар. Кызыл хоорайда одаар чүүл складтарында 1 тонна хөмүр-даштың өртээ 2 507 рубль деп чарлаан болза, Энергетиктер 6А адресте складта 2 750 рубльге садып турарын, бажыңынга чедирип бергени дээш 550 рубль алганын ТР-ниң Чазааның вконтактыда арынынга Сай-Суу Ооржак бижээн. Ниитизи-биле 3 300 рубль-дир. Бир эвес ылап-ла ындыг чүве болза, складтардан болгаш кудумчуларда машиналардан садып турар хөмүр-даштың өртээ барык дең-дир. Республиканың иштинге хөмүр-дашты сайгарарының өртээн чурттакчы чоннуң хереглели тодарады берген деп болур-дур. Айтырыг чүгле хөмүр-даш складтарының ажылдакчыларының ак сеткилдиг, шалыпкын сайгарлып ажылдаарының дугайында-ла-дыр.
Одаар чүүл складтарын тургузар күзелдиг сайгарлыкчыларның конкурузун чорударын республиканың Экономика яамызы 2021 чылда чарлаан. Деңзи болгаш складтарның өске-даа дериг-херекселиниң өртээниң чартыын дуглап бээрин конкурсту эрткен сайгарлыкчыларга яамы аазап турган.
Одаар чүүлдү сөөртүп садып турар сайгарлыкчылар хөмүр-дашты садып алырынга 1 миллион рубль чедир чээлини 2 чыл хуусаага бээринге деткимчени көргүзерин Сайгарлыкчы чорукту деткиир фонд эрткен чылын чарлаан.
Бо хемчеглерни канчаар чоруткан азы чорудуп турарын, ооң түңнелдери кандыг болган дугайында тодаргай ажык медээлер ол ажылды организастап чорудар ужурлуг Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының талазындан ам дээрезинде чонга дыңналбаан.
ИНЭЭЛИК ЫШКАШ БОЛБААЛЫҢАР
Республиканың чурттакчы чонунга хөмүр-даш чүдүрүп четтикпейн турарынга хомудалдар-биле холбаштыр Тыва даг-руда компаниязы дыңнадыгны кылган. Хууда кижилерге 1 тоннада 2220,1 рубль өртек-биле Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда одаар чүүл складтары хөмүр-дашты Каа-Хем уургайындан садып ап турарын, чаңгыс-даа склад хөмүр-дашты садып алырының дугуржулгазын Тыва даг-руда компаниязы-биле чарбаанын дыңнадыгда демдеглээн. Хууда кижилерге өртек-биле эвес, а юридиктиг эрге-байдалдыг бүдүрүлгелерге өртек-биле одаар чүүл складтары хөмүр-дашты садып алзын деп айтырыгны Тыва даг-руда компаниязы көдүреринге белеткенип турарының им-демдээ бо дыңнадыгда бар. Чүге дээрге одаар чүүл складтарының хоойлу ёзугаар эрге-байдалы канчап-даа хууда кижи эвес-ле болгай! Бир эвес даг-руда компаниязы суд дамчыштыр азы кандыг-ла-бир юридиктиг арга-биле бо сорулгазын чедип аптар болза, одаар чүүл складтарының байдалы бергедей берип болур-дур.
Хөмүр-дашты чайын баш бурунгаар садып курлавырлап алыр чаңчыл тус черниң чурттакчы чонунуң хөй кезиинде чогу билдингир-ле болгай. Аңаа бадыткал – Каа-Хем хөмүр-даш уургайындан хөмүр-даш садып алыр дээн машина-балгаттыг кижилерниң ында кышкы хүннерде сыңмарлажып турары.
Орус чогаалчы Иван Крыловтуң “Инээлик биле Кымыскаяк” деп баснязында Инээлик ышкаш, чайны өттүр сагыш амыр ямбылангаш, ажыг кыш дүжүп кээрге, одаар чүүл садып алыр деп девидеп үнер кижилер бистиң аравыста эвээш эвес болгай. Ынчангаш одаар чүүлдү чурттакчылар баш бурунгаар садып, сөөртүп алыр, кышкы үеде Каа-Хем биле Чадаана хөмүр-даш уургайларынга амгы үеде ышкаш сыңмарлажыр чоруун болдурбас талазы-биле тайылбыр болгаш организастыг ажылды чорудары чугула апарган хире-дир. Бо ажылды суму чагыргалары, оларның социал камгалал ажылдакчылары колдады чорудар ужурлуг. Чижек санаашкыннар-биле алырга, бажыңны кыштадыр чылыдыр одаарынга 5 тоннадан хөй эвес хөмүр-даш херек. Ону садып, сөөртүп алырынга херек акшаны бүдүн чыл дургузунда чыып ап болур. Амыдырал-чуртталгазы чединмес-даа болза, кызымак өг-бүлелер ол хире акшаны чыып, одаар чүүлдү чылдың чылыг үезинде-ле садып ап турар. “Социал хөмүр-даш” төлевилелдиң киржикчилери өг-бүлелер төлевилел ёзугаар алган одаар чүүлүнге немей хөмүр-дашты кышка удур садып алырын организастаары чугула.
Тываның удуртулгазы хөмүр-даш өртээн чиигедир, чурттакчы чонну одаар чүүл-биле хандырар дээш, кончуг кызымак ажылдап турда, басняда чайны өттүр хөглеп чайлаан Инээлик ышкаш болбаалыңар. Кышкы соок үеде одаар чүүлдү (эң ылаңгыя хөмүр-дашты) баш бурунгаар четчири-биле садып курлавырлап алыр дээш, өг-бүле, кижи бүрүзү ол-ла басняда Кымыскаяк ышкаш шимчээлиңер.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.