Улуг-Хем кожууннуң эң сураглыг болгаш талантылыг композиторларының бирээзи Илья Алексеевич Моховтуң ырылары элээн каш салгалдарның сагыш-сеткилин магададып чоруур. Ооң аялгаларында Шагаан-Арыгның онзагай аяны сиңген.
Илья Мохов – Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Бүгү-российжи болгаш республика фестивальдарының лауреады, аңгы-аңгы хөгжүм херекселдеринге ойнап билир мастер, башкы болгаш композитор. Ол 1947 чылда Ийи-Тал суурнуң Ээр-Терек деп черге интернационалчы өг-бүлеге төрүттүнген. Авазы – хакас, ачазы – тыва. Ада-өгбелери — Ийи-Талдың ховалыглары.
— Уран чүүл делегейинче баштайгы базымым Культура бажыңындан эгелээн – деп, ол чугаалаан. Ооң авазы аңаа контролёр болуп ажылдап турган. Кара чажындан хөгжүм аялгага сундулуг, черле сонуургак кижи болгаш, уран чүүл бөлгүмнеринге идепкейлиг киржип, он харлыында балалайка, гитарага ойнап өөренип алган. Хөгжүм башкызы ону өөретпээн-даа болза, «Самоучитель» деп номнуң ачызында ноталарны боду танып билип алгаш, орус болгаш тыва улустуң хөгжүм херекселдеринге ойнап өөренип алган.
Салым-чолдуң ак оруу
Шагаан-Арыгга баштайгы уран чүүл школазын 1963 чылда ажыткан. Хөгжүм-аялга ойнаарынга уругларны ханы билиглиг, интеллигент, композитор Солаан Кыргысович Базыр-оол өөредип башкылап турган. Он алды харлыг Илья чаңгыс чыл дургузунда баян клазының беш чыл программазын өөренип шиңгээдип алган. Салым-чаяанныг оолду башкызы эскерип кааш, ыр, танцы-сам болгаш ийи-чаңгыс күүседикчилиг — камерлиг хөгжүм-аялганы эки хандыр өөренип алырын аңаа сүмелээн. Уран чүүлге тураскааткан амыдырал оон эгелээн.
Салым-чол, шынап-ла, аңаа хайыралыг болган. Сактырга-ла, аңаа чүгле ак орукту ажыдып берген ышкаш. База бир олча-омактыг таварылга – шериг албан хүлээлгезин күүседир оолдарның кайы кезекке баарын хуваап турда, культура сайыды Матпаа Хомушку ону чүгле полктуң хөгжүм оркестрлиг кезээнче чоруур кылдыр дугуржуп каан болган.
Аныяк солдат ынчалдыр профессионал дээди эртемниг коллективке чеде берген. Хөгжүм херекселдеринге ойнаар улустар, аялга чогаадып бижиир нотографтар, аранжировщиктер-биле кады шериг эрттирип турган. Ыяштан кылган хөгжүм херекселдериниң шуптузунга ойнап өөренип алган, хөгжүм күүседир талазы-биле бедик мергежилди шеригге шиңгээдип алган.
Шеригден чедип келгеш, Шагаан-Арыгның Культура бажыңынга директор болуп ажылдап эгелээн. Оон кожууннуң культура төвүнге методист болуп хөй чылдар дургузунда ажылдаан.
«Уран чогаадыкчы оруумнуң эгези — ол үеде-ле сурагжаан Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң, Юрий Сундуй, Каадыр-оол Бегзи болгаш салым-чаяанныг өске-даа улус-биле кады ажылдаар аас-кежиктиг болдум» — деп, ол допчу-намдарында бижип турар.
Тывада композиторларның чогаадыкчы ажылының бергедежип турар чүүлдериниң дугайында «Шын» солунга Каадыр-оол Бегзиниң сагыш човап бижээн статьязы үнген. Бот-тывынгыр композитор Илья Моховтуң аялгаларын Композиторлар эвилелиниң бедик үнелелин алганын ында демдеглээн. Оон бээр Илья Мохов Тываның Композиторлар эвилели-биле сырый харылзаалыг ажылдап чоруур.
Тура соруун холдан салбаан
«Чедиишкининге доктаап болбас, мергежилдиң бедиинге, тергиин чадазынга чедир хөгжүп сайзыраарының кызыгаары турбас» — деп, бир мерген угаанныг кижи чугаалаан. Быжыг тура соруктуг, чүткүлдүг, кызымак Илья Алексеевичиге бо угаадыг дорт хамааржыр. Билдингир композитор, аңгы-аңгы хөгжүм херекселдеринге тергиин ойнаар мастер апарган хирезинде безин, 55 харлыында, Кызылдың уран чүүл училищезинге өөренип кирип алган. 2006 чылда улустуң хөгжүм херекселдериниң салбырында баян клазын тергиин эки доозуп алган. «Композитор мергежилдиң элээн хөй чажыттарынга ол боду бисти өөредип турган, мастер-класстарны көргүзүп, Тываның музыка хөгжүм культуразының бергедээшкиннериниң дугайында бодалдарын үлежип турган» — деп, училищениң башкылары, дээди эртемниг профессионалдар сактып чугаалап турар.
Культураның шылгараңгай ажылдакчызы Илья Моховтуң бижээн статьяларын номчааш, аныяк салгалдары чоргаарланып чоруур.
Композитор Солаан Базыр-оолдуң чогаадыкчы ажыл-ижиниң дугайында бижээн чүүлүнде бодунуң башкызынга ханы хүндүткелин болгаш магадалын сеткилинден бижээн. Караа көрбес-даа болза, кайгамчыктыг чараш аялгаларны чогаадып бижээн музыкант ооң башкызы болганы дээрге анаа эвес деп ол санап чоруур.
Ат-сураа бүгү Совет эвилелинге алгаан, улуг маэстро Алексей Бактаевич Чыргал-оолдуң, тыва профессионал хөгжүмнүң үндезилекчизиниң дугайында бижээн статьязы бар. Ында тыва аялгага туруп болур болгаш болбас чүүлдер дугайында каш домак-биле тайылбырлааны Моховтуң бижээчи салым-чаяанының дугайында айтып турар. Орус болгаш тыва-даа дылда бижээни чүүлдеринде ооң дыл-домааның чигези, уран-чечен аргаларны шын шилип алыры – Илья Моховтуң статьяларының база бир онза талазы болур.
Аялгага тыва национал аян-хөөн херек
Илья Мохов бо үениң мурнакчы кижилериниң бирээзи болганда, хөгжүмге хамаарыштыр четпестерни сайгарып, санал-бодалын чугаалап турар. Композитор Тыва Республиканың чаа ыдык ырызынга хамаарыштыр чөпшээрешпейн турар чылдагаанын тайылбырлап, хууда бодалдарын солунга бижип турган.
Чүгле Тываның эвес, а бүгү Россияның, делегей чурттарының амгы хөгжүм аялгаларында чедимче чок талазы дээш сагыш човап чоруур. «Пентатоника. Пентатониктиг аялгаларны, ылаңгыя баян-биле ойнап күүседириниң онзагайы» деп статья бижээн. Ооң дугайында композитор-биле элээн чугаалаштывыс.
- Амгы үениң аныяктары даштыкы эстрада аялгаларын өттүнер дээш, ыры чогаадырының бөдүүн аргаларын безин билбейн турар. Даштыкы ырның аялгазын ап алгаш, тыва сөстер бижип алырын амгы тыва эстрада деп адап турар. Ону дыңнааш, бичии уругларның өттүнүп болур үлегер-дир деп билип чорууру чүден артык коргунчуг. А бис, тывалар, кайда-дыр бис? Ол ырыларда национал аян-хөөн бар-дыр бе? Бир эвес сөстерни ап кааптар болза, өске чоннарның аялгаларындан чүзү-биле ылгалып турар-дыр? – деп, ол чугаалады.
Ооң чогааткан аялгаларында тыва национал аян-хөөн сиңген болгаш, өскелерден онзагайы билдинип келир. А ырылары аңгы-аңгы жанрлары болгаш стилистиказы-биле ылгалып чоруур. Блюз, джаз, романс таварыштыр сеткил-хөөнүн илередип, чараш аялгаларны чогаадып болур дээрзин, ол бодунуң чогаадыкчы ажылы-биле бадыткаан.
«Европа болгаш өске-даа даштыкы композиторларның аялгаларын көңгүс аңгы аян-хөөн-биле бижээн болганда, оларны өттүнмес болза эки. Амгы үениң чамдык тыва ырларының сөстерин ап кааптар болза, кымның бижээн аялгазыл деп чүве билдинмес болур. Чүге дээрге аялгалары европа, кыдат, турк эстрадага дыка дөмей, тыва сөстерин азы национал хөөн киирип турар кезектерин ап кааптар болза, онзаланыр чүвези чок» — деп, ол аныяк хөгжүмчүлерге сүмелеп турар.
Хөгжүмчүнүң идегелдиг чөленгиижи
Композиторнуң кылып чоруур ажыл-херээ-ле хөй. «50 хардан өрү назылыгларга» клуву-биле кады ажылдап, Хайыраканда хоочуннар бажың-интернадынга концерт номерлери белеткээри, аныяк композиторлар, школачылар-биле ужуражыры, янзы-бүрү конкурстарга, фестивальдарга киржири, концерт көргүзери дээш, адак соонда, композиторнуң бодунуң ажыл-ижи. Ол уругларының ынак адазы, үш уйнуктарының ынак кырган-ачазы.
Өг-бүлезинге даянмас болза, идегелдиг өң-талазы чок турган болза, кижиге, ылаңгыя арыг уян сеткилдиг хөгжүмчүлерге, аялгалар чогаадыры берге болур. Илья Алексеевичиниң өөнүң ишти Анай Тулушевна, музыкант кижи болгаш, композиторнуң чогааткан аялгаларын баштай дыңнааш, шыңгыы шүгүмчүлелди-даа, үнелелди-даа берип чоруур. Ооң дыка хөй чаа эгелээшкиннериниң деткикчизи.
Ооң чогаадып каан аялгалары Тываның филармониязында, национал театрында, Хөгжүм өөредилге черлеринде, композиторлар съездилеринде дыңналып турар. Композиторнуң хөй талалыг чогаадыкчы ажыл-ижи бедик үнелелди алган. Ол Бүгү-российжи 2-ги фестивальдың лауреады, ТР-ниң Президентизиниң болгаш Чазааның хүндүлел бижиктери, Улуг-Хем кожууннуң чагыргазының, культура эргелелиниң хүндүлел болгаш өөрүп четтириишкинниг бижиктери-биле хөй катап шаңнаткан. «ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты 2008 чылда тывыскан.
Композитор Илья Мохов ат-алдар дээш эвес, а чонунга ажыктыг болзун дээш, Тываның культурлуг салгалын сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирип, бүгү республиканың болгаш бистиң кожуунувустуң культурлуг болгаш уран чүүл амыдыралынга балалбас исти арттырган.
Вилория Шожукпан. Шагаан-Арыг хоорай. #Шын