Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг республиканың кожууннарын кезип, чер-черлерде социал-экономиктиг байдал-биле ханы таныжып, дүрген болгаш үре-түңнелдиг кылдыр шиитпирлээри чугула апарган ажыл-агыйжы болгаш социал айтырыглар бар бүдүрүлгелерге болгаш организацияларга барып турар.
Июль 8-тиң хүнүнде Владислав Ховалыг Чеди-Хөл кожууннуң төвү Хову-Аксы суурга барып, тус черниң чурттакчы чонунга кончуг чугула, шиитпирлээри элээн каш чылдар дургузунда дыка берге бооп келген ажыл-херектерни сайгарып, оларны үзе шиитпирлээриниң аргаларын чугаалажып көрген.
Совет үеде Хову-Аксы суурга ажылдап турган “Тывакобальт” комбинатка кобальт рудазын болбаазырадырынга ажыглаан янзы-бүрү химиктиг бүдүмелдерни болгаш кобальтыдан ылгаттынмаан алдын, мөңгүн дээш өске рудаларның артынчызын тускай оңгарларже суг-биле аксып, аңаа чыып турган. Аңаа чыгдынган рудалар артынчызын ажыглаарының, ында хоралыг бүдүмелдерни айыыл чок болдурарының янзы-бүрү технологтуг аргаларын дилеп тып, саналдап келген. Ынчалза-даа оларның чаңгызын-даа амга чедир ажыглап шыдаваан, чүге дээрге аңаа хөй акша-хөреңгини үндүрер апаар.
А тус черниң чонунуң, эң ылаңгыя Сайлыг суурнуң чурттакчыларының кадыынга оңгарларда шыгжаттынган бүдүмелдер айыылдыг апарганын шинчилелдер бадыткаан. Ынчангаш оңгарларда мөөңнеттинген рудалар артыын болгаш химиктиг бүдүмелдерниң рекультивациязын чорудар деп шиитпирлээн. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, оларны кырындан тускай синтетиктиг шывыг-биле дуглааш, ооң кырынга дой-довуракты ургаш, хөрзүннү эккеп, оът-сигенни тарып каар. Тус черниң агаар-бойдузун болгаш чурттакчыларын ынчалдыр камгалаар.
“Тывакобальт” комбинаттың бүдүрүлге артынчыларының рекультивациязын канчаар чорудуп турарын республиканың удуртукчузу Владислав Ховалыг көрүп танышкан.
Кызыгаарлаан харыысалгалыг “Геосинтетика” ниитилелдиң участок начальниги Антон Завлукаев:
– “Тывакобальт” комбинаттың бүдүрүлге артынчылары тускай 5 оңгарларда шыгжаттынган, оларның ниити шөлү 22 гектар. Амгы үеде 3-кү оңгарда рекультивация ажылдары чоруп турар. Хоралыг бүдүмелдер тус черниң агаар-бойдузунче хар болгаш чаъс суу-биле кады сиңнигерин болдурбазы-биле оңгарларның кырынга тускай синтетиктиг шывыгны чаткаш, ооң кырынга 20 сантиметр кылын дой-довуракты ургаш, тырый бастыргаш, ооң кырынга 30 сантиметр хөрзүннү эккеп төккеш, оът-сиген үрезинин чажар – деп тайылбырлаан.
“Геосинтетика” ниитилел Россияның өске регионнарында база мындыг камгалал ажылдарын чорудуп турарын, Хову-Аксынга март айда келгеш, белеткелди кылып чоруткаш, камгалал ажылдарын июнь 1-де эгелээнин, сентябрь айның төнчүзүнде бүрүнү-биле доозарын Антон Завлукаев Тываның удуртукчузунга дыңнаткан.
Камгалал ажылдарының чүгле Хову-Аксы, Сайлык суурнуң, Чеди-Хөл кожууннуң чурттакчыларынга эвес, Элегес хемниң, ооң агып киргени Улуг-Хемниң унунда чурттап турар кижилерге кончуг чугулазын Владислав Ховалыг демдеглээн.
Хову-Аксы суурнуң дөрт муң кижи хире чурттакчыларын эки шынарлыг суг-биле хандырарынга бергедээшкиннер 2017 чылда эгелээн. 1960 чылдарда туткан суг сордурар пункт болгаш суурнуң суг дамчыдар четкизи үрелген соонда чаагайжыды туткан бажыңнарны суг-биле хандырарынга үзүктелиишкиннер удаа-дараа болур апарган. Элегес хем үерлээш, суг сордурар пунктуну буза шапканы байдалды улам бергедеткен.
Хову-Аксы суурнуң чаагайжыды туткан бажыңнарын чылдып турган одалга төвү чоокку эрткен чылдарда кыжын үрелип каарга, чаа одалга төвүн дарый туткан. Ону далаш-биле туткан болгаш, дериг-херексели бо-ла үрели бээр.
Бо ийи айтырыгны үзе шиитпирлээри – республиканың удуртулгазының мурнунга тургустунуп келген кончуг берге ажыл-херектерниң бирээзи. Ынчангаштың Владислав Ховалыгның Хову-Аксынга барып чораанының кол чылдагааны ол.
Республиканың удуртукчузу Хову-Аксы суурнуң төп одалга черинге баргаш, ында байдал-биле таныжып, келир кышка белеткел чүү хире чоруп турарын ажылчыннар болгаш специалистер-биле сайгарып чугаалашкан. Одалга төвүнде 3 суугу бар. Оларның күчүзү ниитизи-биле 14 килокалорий. Ол хире күчү Хову-Аксы суурнуң амгы бажыңнарын шуптузун чылдырынга четчир. Суурнуң Юбилейная биле Первомайская микрорайоннарда чаа бажыңнарны тудуп турар болгаш, одалга төвүнүң күчүзүн улгаттырары чугула апарган. Ынчангаштың 2-ги болгаш 3-кү суугуларның күчүзүн күштелдирери-биле оларны чаартыр. Ооң төлевилели июль айның төнчүзүнде белен апаар. Инфраструктура фондузундан чээли акшаны алгаш, ол суугуларның чаартылгазынга херек дузалал дериг-херекселди садып алгаш, келир кышка чедир шупту ажылдарны доозуптар сорулганы одалга төвүнүң коллективи мурнунга салган.
Хову-Аксы суур элээн улуг тудуг шөлү апарганын Владислав Ховалыг демдеглеп, одалга төвүнүң күчүзүн күштелдирер талазы-биле хемчеглерни чүүлдүг деп санап, эргежок чугула деткимчени көргүзерин аазаан.
Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузу Сайлыг суурнуң адаа талазында, Элегес хемниң эриинде. Хем үерлээш, бо пунктунуң суг мөөңнээр шыгжамырын буза шапкан. Үерлээн хемден суг сордуруп турда, суг дамчыдар хоолайларның шүүрлери үрелген, хоолайларның 400 метр хире кезиинге элезин болгаш дой-довурак тырылган.
Суг сордурар пунктуну Тываның удуртукчузу барып көргеш, ону чаартыр ажылдарга хамаарылгалыг яамыларның, албан черлериниң, организацияларның удуртукчулары болгаш төлээлери-биле тургустунуп келген байдалга кандыг хемчеглерни ап болурун сайгарып чугаалашкан. Чугаа нарын, маргылдаалыг айтырыглар-даа дыттып үнүп турган. Ынчалза-даа ниитизи-биле ажыктыг болган.
“Тывагражданпроект” ажык акционерлиг ниитилелдиң кылганы Хову-Аксының суг сордурар пунктуну чаартырының төлевилелинде чамдык четпестер бар болганын Санкт-Петербург хоорайда НПК “ТИМ” бүдүрүлгениң төлээзи Евгений Тарасов айыткан. Оларның бирээзи – суг сордурар пунктунуң 1-ги болгаш 2-ги деңнелдериниң станцияларында автоматчыткан системаның көрдүнмээни. Ол станцияларның ажылын хол-биле башкарар кылдыр төлевилеп каанын сайгарылганың киржикчилери чүүлдүгзүнмейн, автоматчыткан системаны тургузарынга чөпсүнгеннер. Автоматчыткан дериг-херекселди тургузар талазы-биле хемчеглерни ап чорудар даалганы бо ажылга хамаарылгалыг албан черлериниң удуртукчуларынга Владислав Ховалыг берген.
Хөй санал-оналдарны солушкан соонда Элегес хемниң эриинде пунктунуң суг хөөлбээ тургузар болгаш суг тунуктурар дериг-херекселин чаартыр, Хову-Аксы суурну суг-биле хандырарының өске хемчеглерин ооң-биле чергелештир чорудар деп сүмелешкеннер.
Пунктунуң суг мөөңнээр болгаш сордурар дериг-херекселиниң чалдарын болгаш шлюзтарын демир-бетондан кылырын республиканың удуртукчузу дааскан.
Владислав Ховалыг Хову-Аксы суурда чаагайжыды туткан чуртталга бажыңнарының тудуун көрген, Чеди-Хөл кожууннуң төп эмнелгези дээш чамдык социал албан черлеринге барган. Ол ышкаш “Ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң” хүнү июль 8-биле холбаштыр Чеди-Хөл кожууннуң үлегерлиг өг-бүлелериниң кежигүннеринге шаңналдар тыпсырының ёзулалынга Владислав Ховалыг киришкен.
Чеди-Хөл кожууннуң, ооң сумуларының удуртукчулары болгаш республиканың яамыларының база өске-даа албан черлериниң төлээлери-биле хуралды республиканың удуртукчузу эрттирген. Чеди-Хөл кожууннуң электри энергиязы-биле хандырылгазын экижидери, Хову-Аксынче автоорукту септээри дээш кожууннуң өске-даа нарын айтырыгларын шиитпирлээр аргаларын чугаалашкан.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Александр ЕНЗАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
#Тываныңчазаа #Чеди_хөлкожуун #Хову_аксы #Владиславховалыг #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva