ОТТУК-ДАШ АРБАНДА
Чеди УРУГЛУГ аныяк ада
Оттук-Даш сумунуң чурттакчызы Айдыс Кызыл-оол «Чемгерикчи инек» деп төлевилелге эрткен чылдың март айда киржип эгелээш, төрүүр инек алган турган. Ам олары ийи баш чедип, чоорту өзүп эгелээн.
Айдыс хөй ажы-төлдүг аныяк ада, шупту алды оолдуг, бир кыстыг. Сөөлүнде ийистер – оол биле кыс төрүттүнген, ам олары ийи харлапкан. Оолдарның улуу 14 харлыг.
– Чазак даргазының эгелеп каан бо төлевилели көдээде чурттап турар чонга дыка ажыктыг-дыр. Инектиң сүдүн саап ижер, сметана, быштак кылыр. Ылаңгыя биске, хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге, дыка деткимчелиг. Бодувус база бызаалыг инектиг улус бис, ынчангаш ам бода малывыс саны улам көвүдеп турар, дөрт баш чеде берген – деп, Айдыс Александрович чугаалады.
Эрткен Шагаа байырлалының бүдүүзүнде республиканың Адалар чөвүлелиниң даргазы Хонук-оол Монгуш Баян-Кол сумунуң база Кызыл кожууннуң удуртукчулары-биле Оттук-Даш арбанга чедип, Айдыс Кызыл-оолга болгаш өскелерге-даа байыр чедирип, хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге элээн элбек аъш-чемни белекке берген.
«Кыштагжыларга» чораан
Бөлүк удуртукчулар ол-ла хүн «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп төлевилелдиң киржикчилери Саглаң биле Орляна Баян-оолдарның Берт-Даг деп черде кыштаанга барып, кандыг турарын сонуургап көргеннер.
Аныяк өг-бүле 200 хойну эрткен чылын хүлээп алгаш, бирги кышты эрттирип турар. Коданында хойлар бо айның ортан үезинге чедир 60 ажыр төрүпкен, хураганнары-даа, улуг баш саны-даа шупту онча-менди. Мал чеми сиген кыштагда четчири-биле бар.
– Бо «Кыштаг» деп төлевилелди эгелээни черле дыка эки-дир. Ажыл-агый тывылбас көдээ черде чурттап турар улуска – биске хөлчок улуг деткимче-дир. Тыва улустуң «Хойлуг кижи каас» деп үлегер домаанда дыка шын чугаалаан. Малдыг кижи кажан-даа баксыравас, тодуг-догаа чурттаар -ла болгай деп, Саглаң Михайлович чугаавысты түңнеди.
Шевер холдар
Алдынай Күжүгет – Оттук-Дашта шевер холдуг херээжен улустуң бирээзи. Ол чайгы үеде чондан чыып алган алгы-кежин хол-биле эттээш, кыжын дааранып кириптер.
Кышкы, чайгы тыва тоннар, хураган кежинден бөрттер, чеңи-чоктар, хөректээштер дээш оон-даа өске хептер даарадып алыксаан кижилерден чагыглар үргүлчү кирер. Алдынай Сайдакпановнаның чугаазы-биле, «сөөлгү үеде тыва хептер сонуургаар, кедер аныяк-даа, улуг-даа улус хөй апарган».
Алгы-кешти хол-биле эттээри белен эвес, чагыглар хөй апаарга, дүрген күүседири база бергедей дээр. Ынчангаш шевер даараныкчының бодап-ла чоруур күзели – алгы эттээр дериг-херексел (станок) садып алыры. Ынчангаш социал керээ (контракт) дээр чүүлге киржири-биле документилер чыып эгелээн. Кажан-бир үеде күзел дөмей боттаныр дээрзинге Алдынай Күжүгет бүзүреп турар.
Хенче-Кара Монгуш.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
Кызыл кожуун.