Ноябрь 13 – Делегейде караа көрбестер хүнү
“Шынның” аалчызы, Орлан Николаевич Баян, боду хам болурундан аңгыда, төрүмелинден караа көрбес салым чолдуг болза-даа, амгы үеде чону-биле кады ажылдап чоруур, ажыл-ишке кызымаккай улустуң бирээзи.
Орлан Баян-биле Бүгү делегейде кадыының байдалы кызыгаарлыг (караа көрбес) кижилерниң хүнүн уткуй ужуражып чугаалашкан бис. Ооң төөгүзү солун. Кадыының байдалынга чалынмайн, пенсия ап, дөрт хана иштинге олурбайн, боду амыдырап, хамнар ниитилелдериниң кежигүнү бооп ажылдап турар. Тываның чону бо аныяк хамны эки таныыр, караа көрбес-даа болза, хонук эрттиргенде чажыт, билдинмес чүүлдерни чарт чугаалаар. Редакцияга эрткен дорт дамчыдылгага көрүкчүлерден келген айтырыгларга чамдык харыыларны база киирдивис:
– Орлан Николаевич, төрүттүнген чериңер, төрел-дөргүлүңер кымнарыл, таныштырып көрүңерем.
– Бии-Хемниң Туранга төрүттүнген мен. Чажымдан тура Абаканда караа көрбес уругларның тускай школа-интернадынга өөренгеш, ону дооскаш, Тывага чанып келгеш, кезек үеде моорап, тыртар аарыглыг турган мен. Авам хамнарга, ол үеде Ленин кудумчузунда 41 дугаар бажыңга турган ниитилелче мени чедип алгаш киирерге, ында чаяакчылар: «Оглуңар хамнаар болза эки, ажылдазын» – деп чугаалааннар. Күжүмнү үндүрүп, чонга буян чедирип ажылдай берген мен. Эң баштай 16 харлыымда бир дугаар улусту хүлээп эгелээн мен.
Коммунизм үезинде меңээ бүзүревес турган, оон чугаалаан чүүлдерим бүде бээрге, авам суглар улустан чажырар турган. Меңээ багай болбазын дээш.
– Бичии кижи канчап билип турган силер, ол хам чорукту?
– Өске ораннардан кээп турар чаяанныглар мээң кулаамга сымыраныр турган. “Тайга ээзи, суг ээзи, даг ээзи мен” – дээш, чугаалай бээрлер. Чок болган улус-биле 3 харлыымда-ла чугаалажы берген мен. Өске улустуң караанга көзүлбес, кулаанга дыңналбас чүүлдер дыңнап...
Бичии тургаш даштыгаа, бистиң бажыңывыс чанынга олурарымга, бир кижи тоорук казып олурар, ол меңээ: «Ма, оглум, казыыр сен бе? – дээш бээрге, казып-ла турган мен. «Сен кажан келдиң оглум? – деп айтырар. «Чаа үнүп келдим, кырган-авай» – деп харыылаар мен. «А силер кажан үнүп келгеш, мында олур силер?» – дээримге, «Оо, мен мында шагда-ла олур мен, 3 чыл бурунгаар-ла чок болган олчаан олур мен» – деп, ол харыылаан.
Ынча дээрге-даа кортпаан мен. Элдептиг байдал ол турган. Холун тударымга холу соок боор чорду. Абаканга-даа турарымга, меңээ чедип кээр, хөөрежир, тооруун база бээр. Улуска чугаалаарымга бүзүревес, мында тоорук карты чок чүве-дир дээр. А мен ол тоорукту казып турган кижи-дир мен ийин, дыка чаагай тоорук чорду.
Оон харын келбейн барган, ам билип турарымга, ол чоруп чадап турган кижини чедер черинче мен чорудупкан боор мен, менден дуза дилеп кээп турган хевирлиг, ынчангаш меңээ кээп-ле, кээп-ле турган, а мен бичии боорумга, меңээ дорт чугаалавайн турган хевирлиг, ынчангаш чугаа ээреп кээп-ле турганы ол».
Чок апарган улус бо-ла кээр, 18 харлыымда бир дугаар хонук эрттиргеш көөрүмге, бир коммерсанты угбайны улус соп каапкан болган. Бараан садып алыр дээн акшазын оорлап алгаш, ол кижини өрттедипкен болган. Узун хонук, чеди хонук дээш ол чүүлдерни оон эрттирип эгелээн мен.
Айыыл-халап болур деп баарга, өске өртемчейниң күштери меңээ чугаалай бээр, азы дүжептер мен, самолет аңдарлыр деп барды дээш.
– Улуска чугаалаарга бүзүрээр бе? Айыылды чайладып болур аргазы бар бе?
– 2004 чылда Каа-Хем суурда Паротурбинная кудумчузунда ниити чуртталга бажыңынга өрт болур мурнунда, бир неделя бурунгаар мен аңаа өрээл хөлезилеп алыр дээш чеде бергеш, көргеш, “Силерниң бо чериңерде от хып турар -дыр, өскээр көжүңер” – деп чугаалаан мен. Мээң чугаамны дыңнааш, көже берген улус база бар, а каттырып турган улус база турган. Ооң соонда меңээ кээп турду, улузун чидирген улус, ону канчаар эдерил деп. Болган чүве болган, чуртталга уламчылаар ужурлуг, аргалыг болза хам кижиниң сүмезин хажытпаза эки деп чагып-даа турган мен. Аварияның даажы дыңналып кээр чүве, олурган машиналарымның чолаачызынга чугаалаар чордум.
– Силерже, караа көрбес кижи-ле дээш, танып каар эвес деп бодал-биле, кем-херек үүлгедир дээн кижилер айтырыглыг кээр-дир бе? Силер полицияга бо болуушкуннарны чугаалаар эргеңер бар бе?
– Бирээде, ындыг кижилер шенеп кээп турар боор. Азы «Бир чүве бодап алдым, бүдер бе, бүтбес бе? дээрлер. Мен дорт чугаалаар-дыр мен: «Ийе, сен ону алыр сен, ынчалза-даа туттурар үең келир, садып-саарып дужааптар сен, а оон дөмей-ле бодуңнуң хоптаан-биле чиик акша бодааш, ынаар бажың суптар сен. Оон туттурар сен, оон домзактааш үнгеш база катап кирер сен, ынчап-ла чуртталгаң эртип каар» дээш. А полицияга дамчыдар дээр болза, мени херекке албас, ол дээрге келир үеде болур чүүл ышкажыл, а болбаан чүүлдү меге өчүк (“Ложный вызов”) кылдыр санаар.
– Хонуктар эрттирип тургаш, кижи амы-тынынга четкен кижи деп, ылгап, эскерер-дыр силер бе?
– Ам мындыг, «буянныг кижи» азы «буктуг кижи» деп санаар болгай бис. Кижи тынынга чедип чораан кижиниң чанынга хан чытталып кээр, бир дугаар демдээ ол. Чаңгыс-даа кижини билбейн-даа эндеп каан болза, ханзыг боор. “аура” база өске. Кем чок улустуң, буян кылып чоруур улустуң “ауразы” чылыг боор. Мен ынчаар билип каар кижи чордум. Кижи херээ дээш шииттирип чраан кижилерниң “ауразы” соок боор. Сагыш -сеткилин көөрге, көжеге-биле хаап каан ышкаш боор, база-ла бирээни бодап алган «кандыг-бир арга манап» бажында бодалдыг чоруур. Ындыг улуска чугаалаар чордум: «Сен ону кылбас болзуңза эки, дөмей-ле кара-бажыңдан чайлавас сен» дээш сагындырып каар мен. Чамдык улус хоржок боор чорду.
– Каргыш салыр деп чорук бисте кайы хире нептерээн ирги?
– Ол чүүл база турар. Каргыш, чакта деп чүве өске кижиге хамаарыштыр «негативные эмоции”, «негативные мысли» деп болур. Соок, караңгы ораннарның тугу шимчей бээр бооп турар. Эжиин ажыдып алгаш, бакыланып турар боор, оларны чемгериптерге, баргаш, күүседи бээр. Оон бир кижи хенертен аарааш, азы озал-ондакка таварышкаш чок болур, ында чылдагааннар хөй.
– Хамнарның боттарынга база ындыг чорук багай дүжер деп чугаа бар болгай...
– Ол каргыш, чатка деп чүве бо бистиң бөмбүрзек борбак болганда, дөмей-ле дедир эглир боор. Ынчангаш, шаанда хамнар ындыг чүвени кылырда, үер азы чер шимчээшкинин кылыптар, оон ол чер адаанче кире бергеш, соксап каар, азы чок болза, каргышты соксадыырда, аза-буктарны өгже киир чалапкаш, өрттедиптер турган.
– Интернатка өскен уруглар тыва дылын шоолуг билбес боор чорду, силерниң чугааңар чечен-мерген-дир...
– Авамның ачызы-дыр, меңээ тыва номнарны, тоолдарны үргүлчү номчуп бээр турган. «Сугнуң өңү ак боор, оглум, хөө – кара болур, каткан бүрү сарыг, чайын оът-сиген ногаан боор» деп, меңээ авам тайылбырлап чораан. Ол талазы-биле авамның дузазы улуг. Авамның адын Любовь Дамдын-ооловна дээр. Чаш турумда Уфа, Красноярск, Москвадан бээр мени эмчилеткеш, кээр турган. Авам ырлаар, танцылаар, баянга ойнаар кижи. Ажылдап чораан черлери Туранның харылзаа черинге почтальоннап-даа, эмнелгеге лаборантылап-даа чораан. Дуңмаларым оолдарның кайызының-даа карактары анаа турган, ам чаңгыс дуңмалыг арткан мен. Авам сааттыг тургаш, кадыы баксырай бээрге, күштүг эмнер сыккыртып каапкан, ол эмнер мээң караамга дээпкен, караам огу («зрачоктар») бүтпейн барган дээр, Москвага профессор эмчиге киреривиске, шинчип көргеш, ынча деп тайылбырлаар чораан.
– Аваңар эмнелгеге ажылдап чораан болгаш билиглериңер быжыг-дыр аа?! Коронавирустуң тургузуун дыка таптыг чугаалаар чордуңар аа, Орлан Николаевич.
– Коронавирус дугайында дээр болза, менден аңгыда, 2 дуңмам чораан, 3 алышкыны бисти авам үргүлчү мындыг: «Үнгеш-киргеш холдарыңар чуп ап туруңар, хирлиг хол-биле чемненмес...». Коронавирус чаа эгелей бээрге, авам бисти “маска кедиңер” деп үргүлчү чугаалап турар. Бо аарыгның күжү улуг. Ам-даа 5 хире чыл нептереп боор, күжү бирээде, улгадып, ийиде, суларап чоруур. 5 чыл болгаш бистен адырлып болур. Ам ол үе дургузунда когарал кандыг болур дээр болза, чоннуң 25 хуузу аарыг-аржыкка таваржыр, чамдыктары дуу оранче чоруп болур.
Ооң хуузун эвээжедир деп бодаар болзувусса, арыгланыр, маска кедер чурумну сагыыр, кайнаар-даа баарда, масканы, хол хаптарын кедер болзувусса, ону сагып турар улуска аарыг дегбейн барып болур.
Бис чүгле мынчалдыр бо аарыг-биле демисежип болур бис. Эш-өөрүвүстү, ажы-төлүвүстү кайнаар-даа баарда “маска, хол хаптан кедиңер” деп чагып турар болзувусса, чоннуң когараар хуузу эвээжеп болур. Оон башка 25 хуу чону чидирип ап болур бис.
– Силерже аарый берген кижилерниң төрелдери чуруктарын тудуп алгаш, арыглап, чайладып көрүңерем деп кээп турар, бо хамчыктыг аарыгны кандыг овур-хевирлиг кылдыр көөр-дүр силер?
– Бо аарыгның овур-хевири кеш чок сөөк (скелет) ышкаш, кижи сөөгү боорда, кайда-даа эът чок, кеш чок сөөк, кылаштап баргаш, бир кижиге үзүпкеш, олчаан ол кижиже сиңип кире бээр крем азы мазь ышкаш. Оон ол кижи аарыыр азы чоок кижилерин аартыр. Бо аарыгның күжүн өртке дөмейлеп болур бис, улгадып-ла олурар, бис демисешпес болзувусса, 5-10 чыл иштинде ол аарыг бисти тудуп чиптер, ол хире күжү улуг. Ынчангаш чурумну эки сагыыр дээрге-ле, ону сагып турар кижилер боттарын камалап турары ол-дур. Хепке чыпшына бергеш безин 5-6 шак иштинде ол читпес. Ынчангаш бажың-балгатты аштап, хүннүң-не агаарладып турар болза эки.
Бо аарыгга удур хамык чурттар вакцина эмнерин үндүрүп турар. Ол эмнери улуг дуза чок боор. Амдыызында дузалаар, дузалавазын кым-даа билбес. Бүдүн өртемчейде тарай берген болгаш, чазын оттуп келген адыг ышкаш. Адыг кандыг боор ийик? Аш боор, кайы-хире-даа чигеш, тотпас, ынчангаш эртенден кежээге чедир чем тып чип, кежээ чүгле шылааш удуй бээр боор. Ам бо аарыгның хоптаа база аңаа дөмейлежип турар. Ам-даа 5 чыл бо аарыгга туттуруп кээр бис, оон 5 чыл хире болгаш бистен адырлыр. Азы камнанмас болзувусса, 10 чыл-даа иштинде туруп болур аарыг-дыр, ол хире үеде-даа күжүн көргүзер айыылы бар.
– Аарыгны чагдатпас дээр болза, кандыг сүме кадар силер?
– Кара эмнерни ажыглаар болза эки, а бөдүүн чеснок коронавирус чагдатпас чүве ол-дур.
– Караа көрбес улуска дуза кылдыр кандыг хемчеглер ам-даа негеттинип турар деп бодаар силер? Эдержип турар эштериңер бар бе?
– Бисте специалистер эвээш бооп турар, “слепоглухонемые” деп үнү-даа чок, кулаа-даа дыңнавас, караа-даа көрбес кижилерни безин амгы үеде тускай мергежилдиг специалистер өөредип, харылзажып турар. Караа көрбес кижилерге бо үеде чаа технологиялар-биле канчаар-даа дузалажып болур. Телефонда үн дузалыкчызы –Алиса дыка ажыктыг чорду. Оттук Ынаалай деп эштиг турган мен, Тере-Хөл чурттуг кижи, Абаканга иелээ өөренип турган бис. Ам кайда ирги харын…
– Ынчаарга силерни кайыын тып ап болур, сонуургааш, дилей бээр улус бар болза?
– Ажылдап олурар черим Кызыл хоорайда, Кочетов кудумчузунда дугаары 8А бажыңда “Тос-карак” ниитилелинде мен.
– Хамнар чондан хөй акша алыр деп чугаа бар. А силерниң ниитилелиңерни кирген акшадан үндүрүг төлээш, Юстиция яамызында бүрүткелдиг деп билир мен.
– Бис боттарывыс өргүл кылыр деп дугурушкан бис. Акшаны аравыста салчып ап турар бис. Ынчалза-даа “тариф” деп чүве салбаан бис. Өскүс уругларга, хөй ажы-төлдуг улуска дуза кадып турар коммерциялыг эвес албан чери деп шынзылганы база алган бис.
Саяна Монгуш чугаалашкан.