Кижи болгаш хоойлу
Биске чүден артык эӊ аарышкылыг чүве чүл? Сагыш-сеткиливисти дүвүредип, хөлзедип, хорададып, хилинчектеп чоруур чүве чүл?
Хөй чылдар дургузунда бодум хуумда шинчилелди кылбышаан, эптиг таварылга бүрүзүнде өске улустарга ол айтырыгларны салып, сураглап айтыртынып чораан мен.Бистер, тыва кижилер, чогум чүү дээш, кандыг чүвеге удурланырынга белен бис? Ону билип алыры сонуурганчыг болду. Медицина хандырылгазыныӊ багай шынары бе? Чок, бо чүүл чуртталга-коммуналдыг ажыл-агый хандырылгаларыныӊ улуг өртектери-биле кады хомудалдар даӊзызыныӊ эӊ сөөлгү одуруунда турар. Ийе, хоорайныӊ транспорт инфраструктуразыныӊ амгы үениӊ темпизинге дүүштүр хөгжүп четтикпейн турары улустарны шугулдадып турар, ынчалза-даа кол чүүл ол эвес-тир. Чамдык таварылгаларда аъш-чем аймааныӊ өртээн болгаш хөмүр-даш өртээн хыналда-хайгаарал чокка өстүре бээри безин, эп-чөптүг чорукту хажыдары дег, кижилерни шугулдатпайн турар.
Чогум тываларныӊ үнелеп чоруур билиглериниӊ уг-шииниӊ дугайында оон-даа ханы шинчилелин, шинчээчи эртемденнер кылыр боору чадавас. Ындыг-даа болза, шинчилелден бодумга мындыг чугула чүвени билип алдым: тывалар боттарыныӊ онзагайыныӊ күжү-биле дыка шыдамык, бергелерге торулбайн, оларны оожум эрттирип алыр, амыдыралдыӊ таарымча чок чүүлдеринче кичээнгей салбас, ниитизи-биле дириг артып, амыдырап билир. Ынчалза-даа бистерге чөптүг эвес чүүлдер-биле эптежири дыка нарын.
Эп-чөптүг чорук дээрге бистерге амыдыралдыӊ эӊ кол үнези-дир. Эп-чөптүг чорук — бүгү кижи төрелгетенниӊ кол үнелиг билиишкини дээрзи билдингир. Ынчалза-даа бо черде чурттап турар болганымда, кем-херек-биле холбаалыг айтырыглар, ол ышкаш эрге-хоойлу камгалаар системаныӊ бодунуӊ иштинде хоойлу-дүрүм хажыдыышкыннарынга хамаарыштыр ниитилелдиӊ сеткил-хөөнүн билип алырын онза сонуургап чор мен.
Тывада кем-херектиг чоруктарныӊ онзагайынга тураскааттынган эртем ажылдары кажан-бир тыптып келир. Ооң социалдыг чылдагаанын эвес, а кем-херек үүлгедикчилериниӊ-даа, хоойлу-дүрүмге удур кем-херек үүлгедип чоруур погоннарлыг кижилерниӊ-даа психология, этнопсихология талазы-биле онзагайларын илередири эртемденнерге солун болур дээрзинге бүзүрээр мен.
«Совет үелерден тура бистиӊ республикавыста чыпшына берген «криминалдыг им-демдектен» адырлып алыры шуут чугула. Төөгүнүӊ анализи-биле алырга, 1985 чылда эде тургустунуушкун (перестройка) эгезинде РСФСР-ниӊ иштинде кем-херектер талазы-биле эӊ бедик деӊнелди эжелеп турар регион Тыва АССР болган. Ол үеде безин, республиканыӊ девискээринге назы-четпээннер аразында кем-херек үүлгедир чоруктар, дагын катап кем-херектер үүлгедири болгаш «эзирик» кем-херектер үүлгедири эӊ бедик деӊнелге турган. Криминалдыг тала-биле мүн-не чүгээр байдалдыг регионнар-биле ол үелерде деӊнээрге безин, ылгалы 6 дакпыр хөй турган». Бо медээни 2018 чылдың ноябрь айда ТР-ниӊ Баштыӊы Шолбан Кара-оол кем-херектер үүлгедир чоруктарга удур айтырыглар талазы-биле регионалдыг конференцияга дыӊнаткан.
Тываныӊ мага-бодунче 35 чыл дургузунда ынчаар сиӊнигип кире берген криминалдыг таӊманы чүгле тускай чугула хемчеглер-биле үндүр тыртып болур. Ооӊ-биле кады эскерип көөр болза, эрге-хоойлу камгалаар системаныӊ удаа-дараа будалчак чоруу дап бергеш, туруптары чажыт эвес болуп турар. Анаа-ла «эрге-хоойлу камгалаар система» дээри тода эвес чугаа-дыр. Ынчалза-даа шак ындыг «будалчак» чорук бүрүзүнүӊ артында херек кырында погоннарлыг, колдуунда улуг сылдыстарлыг кижилер турар дээрзин шупту билип турар болгай бис.
Чижээ, Тываныӊ бир колониязынга болган чөрүлдээге бедик дужаалдыг офицерлерниӊ хөделиишкиннерин силер болза, чүү деп чугаалап болур силер? Даргазы биле ооӊ эрге-дужаалынга чагыртып турар кижизи, оларныӊ боттары ышкаш, яла күүселдезиниӊ системазыныӊ ажылдакчылары, херечилер көрүп турда, ажыл-агыйга хамааржыр чөрүлдээни шиитпирлеп шыдавайн баргаш, аразында чокшуп эгелээн-дир.Офицерлерниӊ адын, фамилиязын, оларныӊ эрге-дужаалын, ажыл-албанын адап шыдавас мен, чүге дизе бо херекти сайгарар ужурлуг. Ажыл-албанын күүседип турда, ооӊ даргазы чудуруктанып алгаш, ону эттеп, кижиниӊ төлептиг ат-алдарын куду көрген дээрзин интернеттиӊ социал четкилеринде офицер видеокөргүзүүнде чугаалап турар. Даргазы ол офицерни эттеп каанындан аӊгыда, ооӊ соонда ажылындан база үндүрүпкен-дир. Көөрге, бөдүүн херек ышкаш. Ынчалзажок, бир-ле чүве ындыг эвес болган хире, ужур-ла бар.
«Кайы бирээзинде ужур-ла бар» деп сөстер ам дыка сураглыг апарган, ону каяа-даа киир салып-ла турар. Бир-ле чүве ындыг эвес болганыныӊ ужуру-биле ажылындан үндүрткен офицер эп-чөптүг чорукту – ажылынга катап тургустунуп-даа, буруулуг улустуӊ буруузун миннирин-даа, кеземче херээн оттурарын-даа чедип ап шыдавайн турар.
Кеземче херээн кым оттурар ужурлугул? Истелге комитеди. Ынчалза-даа истелге комитеди болза, коргунчуг чүү-даа болбаан деп санап турар. Истекчилер улуг дужаалдыг дарганыӊ хөделиишкиннерин кем-херек деп санавайн турар хире. Ол кижиниӊ эттедип турганыныӊ ис-демдектерин-даа, баш мээзиниӊ кемдээшкинин болгаш мага-бодунга өске-даа кемдээшкиннерни алган дугайында эмчи шынзыдылгазын-даа кичээнгейге албайн турар, ол дээрге кем-херектиӊ бадыткалдыг барымдаазы эвес деп бодап турар хире.
Бо чөрүлдээде чеже кем-херек бар-дыр, бодап көргеш, харыылап көрүӊерем? Ол кем-херектерниӊ кайызын кара өжегээр кылган-дыр? Мээӊ бодалым-биле алыр болза, кара өжегээр кылган кем-херек дээрге кеземче херээн оттурбааны-дыр. Чүү ындыг эвес болган чоор? Истелге комитеди чүнүӊ ужуру-биле чүнү-даа көрбейн, кеземче херээн оттурбайн турарыл? Азы кым кымныӊ-биле дугуржуп алганыл, кандыг деӊнелге дугуржуп алганыл? Чүгле херек үүлгеткен кижилер эвес, эрге-хоойлу чурумунуӊ ажылдакчыларыныӊ ужун сөөлгү үеде Тываныӊ ат-алдарында криминалдыг кара былчактарныӊ удаа-дараа тыптып турары харааданчыг.
Тускай чугула хемчеглер чогум кандыг болурул? Эрге-хоойлу камгалаар органнарныӊ, эрге-чагырга структураларыныӊ иштинде коррупцияга удур демиселди күштелдирер бе? Азы ол демиселди чорудары-биле бюджеттен акша-хөреӊгини немей үндүрүп бээри бе? Хоойлуларны шыӊгыырадыры бе? Чүнү канчаарыл? Чок, бо чүүлдер дөмей-ле дуза болбас, ону бис амыдыралга көрүп эрткен бис. Чүгле ажык-чарлыг чорук дузалаар. Тускай чугула хемчеглер дугайында чугаалап тура, мен ажык-чарлыг чоруктуӊ күжү, хостуг сөстүӊ күжү дээрим ол-дур. Погон эдилээн,хоойлу дээш даңгыраан берген кижилерниӊ үүлгеткен кем-херектерин ыыт чок эрттирип болбас.
Алла Донгур-оол. #Шын