КУЛЬТУРА ТӨВҮНДЕ

Чаңгыс хүннүң сургакчылаашкыны кончуг девиденчиг болур чүве, кыска хүн дургузун чөптүг ажыглавас болза, кылыр планын чедир кылбайн барып болур. Чүгле четтигер дээш, баш бурунгаар долгажып алыр. Чаа шагның хөгжүлде херекселдерин эки шиңгээдип алыры меңээ, кырган-даа кижиге, дыка ажыктыг. Удуртукчувус Саяна Чодурааевна сагынгыр, шалыпкын болгаш, баш удур дугуржуп каан. Эки баштыңчы турда, артык баш аарыы турбас. Кол-ла чүве, корреспондент кижиниң ишти-хырны болур. Шаанда бир аалчылар өрээлинге, ынчан чагыргага ажылдап турган Валентина Тоорукпаа­евна деспи долу эът эккеп турганын сактып келдим. Бо талазы-биле бисте, республикада дээрим ол, дыка эки. Чаагай чаңчылдарывыс ол-ла хевээр артып калган. Тыва чон хүндүлээчел. Аалга кирген кижи аяк эрни ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар. Ыдыктыг сагыыр чүүлдеривис.
Таймир Сарыгларже бисти кожууннуң өрт чериниң начальнигиниң оралакчызы Төмүр Доңгак эдертип киирди. Черле таныыр кижи болгаш долгапкан мен. Ажылдап хонган, ам ырак кыштагларже чоруур планныг улус болду. Малчыннарын доктаамал хайгаарап турары эки-дир деп иштимде бодап кагдым.
Таймир Владимировичиниң өрээлинде кончуг улуг калбак телевизорну, камераны (меңээ камера деп айтып бербээн болза ону каяа эскерер мен) салып каан. Шолбан Валерьевич-биле онлайн хуралга чедир каш-ла минута арткан. Мындыг хуулгаазын үе кээр деп, мээң суг болза сагышта чок. Эрткен чүс чылдың 60-70 чылдарында школага турдувуста 1980 чылда коммунизмни тудуптар дээрге, ону харын дыка манаан бис. Ынчалза-даа, хомудал чок, манап чорааным тоолчургу үе бо-ла-дыр деп боданып ор мен. Шайлап ора чугаалаштывыс, көдээ ажыл-агый сайгарылгазы, чидиг айтырыглар чугаалажыр хурал болур деп турда, чагырыкчы кижини чардыктырар аргавыс чок апарган. "Кончуг чай чок үеде келдиңер"– деп, Таймир буруузунду. Биче сеткилдиг, ажык кижи-дир деп эскердим. Баштак, чугаа-сооттуг бо аныяк удуртукчу өскелерге үлегер-чижек бооп болур. Шайлап алгаш үнүп чыда, Таймирни көөрүмге столунуң ужунда партага чурумнуг өөреникчилер дег кылдыр дорт оруп алган, чыдып калдылар. Амдыызында чагырыкчы хос­талгыже суурга ажылдаар дишкеш, кудумчуже үнүп келдивис. Таптыг-ла дужунда Суг-Аксының Төп культура одаа. Клубтуң фойезинде теннис столу салып каан, ында элээн каш кижи ойнаан тур. Дыка-ла шыырак, хамык ойнакчыларны шуптузун удуп турар улгады берген назылыг херээжен кижини сонуургап көрүп тур бис. Кожуун чагырыкчызының авазы – Наталья Чоодуевна мендилешкеш, чугаа аразында, маңаа ам семинар эгелээр, психолог, социал-педагог башкылар корум-чурум болдурбазының талазы-биле профилактика темазынга деп билип алдывыс. Ол дыка шын, корум-чурум үрээшкинин болдурбас дизе, баш бурунгаар хемчег алыр. Улус аразында көк өңнүг тыва хептиг, мөге-шыырак дурт-сынныг чарашсымаар аныяк уругну эскерип кааш, дораан культура ажылдакчызы деп билип кагдым. Часпаан болдум, кожууннуң Төп культура бажыңының директору Урана Чылбак-ооловна Монгуш. 1999 чылда Суг-Аксы школазының доозукчузу. Школа соонда Урана Кызылдың уран чүүл училищезин доозуп, эртем-билиг чедип алгаш, төрээн суурунда бо хүннерге чедир чонга бараан болуп чоруур.
Культура одаандан кижи үзүлбес. Социализмни мактаар чаң тып алган болгай бис. Мен бичии бактаптайн. Ол үеде клубтарга кара шооча астына берген турарын солуннарга, тыва радиога “Шагар-ары” дээр дамчыдылгага бо-ла сойгалай бээр чүве.
Ам культура амыдыралында үе, эки талаже өскерилген. Мында янзы-бүрү бөлгүмнерде барык 300 хире кижи хаара туттунган. Хөөредиг чок, кудумчудан кижи кирип келгеш, хөрек-чүрек көвүдеп, ырлаксап тур мен дээр болзуңза, микрофон силерниң эргеңерде деп, Урана Чылбак-ооловна чугаалады. Олар ко­жуун, республика чергелиг харын-даа Россия, делегей чергелиг онлайн-конкурстарга, офлайн-конкурстарга киржип, багай эвес түңнелдерлиг болуп турар.
Урана Монгуш: Тыва чаңчылдарны чон аразынга суртаалдап – тыва хеп, тыва аъш-чем дээш база хөгжүм херекселдери шупту мында бар.
Ансамбливис бар, тыва хөгжүм херекселдер, гитара, уруг­ларга “Алдын Маска” деп шии бөлгүмү доктаамал ажылдап турар. Улуг улус­ка “Ааткыыштыг Арт” деп шиини тургускаш, салырывыска улус дыка сонуургаан. Ам улусчу театр ажыдар деп күзелдиг бис. Библиотека Суг-Аксында доктаамал ажылдап, бүгү санитар дүрүмнерин сагывышаан, номчукчуларны хүлээп ап турар. Коллегаларывыс-биле бот-боттарывыска дузалажып, эгин-кожа найыралдыг ажылдап турар бис. Эң улуг назылыг идепкейлиг өгбевисти маңаа демдеглеп каайн: 80 ажыг харлыг Норбу Чаш-оолович Ховалыг, боду уран талантылыг. Кандыг-даа хемчеглер эрттирерге ыявы-ла киржир. Аныяк-өскенге ёзулуг үлегер. Бо чылгы чарлап каан “Семейный досуг” төлевилелинге база киржир планныг бис. Культура Төвүнүң даштынга бичии чаштар ойнаар “Ие-чаштың сесерлиин” кылган болза деп бодал бар. Кел чыдар Шагаа байырлалын таварыштыр сайыт Алдар Константиновичиге, ооң өг-бүлезинге амыр-кадыкты күзевишаан, байыр чедирип тур бис, сүт-хөл чонунуң мурнундан. Биске черле дузалажып чораан болгай Силер, ам бо удаа сесерлиивисти тударынга база дузалажып көөрүңерни диледивис. Байырлыг!
Урана Чылбак-ооловна хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге өскен. 7 оол, 5 кыстың аразында дөрт дугаары. Авазы Александра Дүндерековна Монгуш – маадыр-ие Алдын сылдыстың эдилекчизи, адазы Чылбак-оол Борбак-оолович Монгуш – партия, совет ажылдарының хоочуну, шала эрте аъдының бажы хоя берген. Ынчалза-даа ажы-төлүнүң чүректеринде дириг хевээр чурттап чо­руур. Ашаа Күдерек Чылбак-оолович Монгуш, Чеди-Хөлден, Минусинск хоорайның чурулга колледжизин дооскан, чурукчу мергежилдиг. Адалары атташ, фамилиялары-дөмей. Кады төрээннер ышкаш 18 чыл чурттап чоруурлар. 3 ажы-төлдүң ынак адазы.
В.Ооржак.