КЫДАТ ТЫВАЛАРЫНЫҢ ШАГАА БАЙЫРЛАЛЫ

Д. ТАЯА,

доктор, профессор, КУР-нуң Иштии Моолда «Джангар шинчилелдер» төвүнүң директору

Көшкүн чоннарның эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур ёзулалы дөмей-даа болза, чурттап турар чер-чуртунуң онзагайы-биле улуг эвес ылгалып турар. Кыдат тываларының шагаалажыры, чолукшууру, хөөрге солчуру, кадак сунары, баг адары чижектиг чаңчылдары колдуунда Моолда болгаш Кыдатта чурттап турар урянхайлар-биле ылгал чок, дөмей болуп турар. Тывалар азы көк-моънчактарның дылы чеже-даа түрк бөлүктүң дылынга хамааржыр-даа болза, оларның ёзу-чаңчылдарының ниити тургузуу, ужур-утказы моолдар-биле колдуу ылгал чок, харын-даа дөмей чүүлдер хөй болуп турар.

Алдай сыннарының ары-өвүр талазында Кыдат биле Моол күрүнелерниң кызыгаарында түрк дылдыг «көк-моънчактар» деп чон чурттап турар. Чамдык чогаалдарда, эртемденнерниң ажылдарында «тыва моолдар» деп-даа адаарлар. Олар Кыдаттың ортумак язы-сөөктүг чоннары-биле кады-кожа Синьзян-Уйгур автономнуг можузунуң Алтай аймааның Алтай хоорай, Хава, Буурчин, Ак-Догай сумуларының девискээринде ийи муң ажыг кижи чурттап турарлар (1). Кыдаттың тывалары азы «көк-моънчактар»-ның тывылган угунуң дугайында эрте-бурунгу тураскаал бижиктерде ховар таваржып турар. Кыдаттың чамдык эртемденнери Сүй-Дан үезинде Алдай сыннарының чоок-кавызынга чурттап чораан теле аймак-биле харылзаалыг туба аймактан укталган деп санап турар. Көк-моънчактар боттары боорга, моол аймактарның бир кезээ чораан болгаш XIII чүс чылдарның үезинде Чиңгис-Хаан барыын чүкче дайылдажырга, аңаа тывалар баштайгы одуруунуң эң-не тергиин шериглери болуп, улуг тиилелгени, алдар-хавыяаны чедип алган деп санап турарлар. Бо чүүлдүң автору 2002 чылдың чайгы айындан эгелеп, Алтай аймактың Буурчин, Хава сумуларында чурттап турар тываларның аразынга эртем талазы-биле материалдар чыыр экспедицияны чоргузуп, ук тываларның Шагаа байырлаарының чурумун демдеглеп (2), өске моол чоннарның Шагаа байырлалы-биле деңнеп көөрүн оралдашкан болур.

Көк-моънчактарның  Шагаа байырлалы

Тывалар азы көк-моънчактарның дылы чеже-даа түрк бөлүктүң дылынга хамааржыр-даа болза, оларның ёзу-чаңчылдарының ниити тургузуу, ужур-утказы моолдар-биле колдуу ылгал чок, харын-даа дөмей чүүлдер хөй болуп турар. Ынчангаш, оларның Шагаа байырлалының ёзу-чурумунуң дугайында көрүп көрээлиңер.

1. Шагаа айынга белеткел. Кыдат тывалары чылдың адаккы айындан эгелеп, одаар ыяш-дажын, ижер суксу­нун арбыдадыр белеткээр, шагаалап мунар ылгын эки аъттарын соодуп баглаар, аал-коданын аштап-арыглаар, Шагаа тавааның боова-боорзаан быжырар, манчы-буузазын тудар чижектиг белеткел ажылдарын кылып эгелээр. Эрткен 20 чүс чылдарның төнчүзүнге чедир кыштың сөөлгү айының 28-тиң хүнүнде ламалар хүрээ-хииттерге чыглып алгаш, улуг ном номчуп, аңаа шупту чүдүкчү чон чыглып келгеш, аъш-чеминиң дээжизин өргүп, чүдүп тейлээр турган. Кыдатка болган культура революциязының дошкун чылдарында хамык хүрээ-хииттер хагдынып, лама-хуурактар тарап чоруй бар­ганы-биле бо ёзу-чаңчыл чоорту уттундурган болуп турар.
2. Мага-бодун арыглаары. Шагаа байырлалын мага-боду, сагыш-сеткили арыг уткууру-биле эрги сан-биле 29-туң хүнүнүң дүнезинде артышты сугга хайындыргаш, чылбай апаарга, бичии чаштардан эгелээш, кырган-буу­рулга чедир дөгерези бүгү мага-бодун чуур ёзулалды кылыр турган. Сөөлгү чылдарда бичии уруглар бүгү мага-бодун, улуг кижилер чүгле бажын чуп аар апарган.

З. Балың тургузары. Эрги сан-биле бүдүү хүнүнүң эртенинде аалдың эр хиндиктиг улустары хүн үнер чүкке бедик тей кырынга хөртүк хар-биле оваа хевирлиг чүүлдү тургузар болгаш ону «балың» деп адаар. Балыңның чанынга саң салыр черни база саң кыпсыр кургаг ыяшты чыып белеткээр. Хар-биле тургускан оваазының оң талазының адаккы кезээнге аъш-чеминиң дээжизин салыр ширээ хевирлиг калбак, дески черни белет­кээр. Амгы үеде көдээ черлерде малчыннар аал бүрүзү боттарының саң салыр балыңын белеткеп алыр. 1980 чылдардан эгелеп, сууржуң черлерде амыдырап-чурттап турар чурттакчылар ниити чаңгыс улуг балыңны тургузуп алыры чаңчыл апарган. Шинчилел ажылывыстың үезинде Ак-Хава суурнуң чурттакчыларының балың тургузар ёзулалынга киришкен болгаш, ук тургускан балыңның бедии 2 метр, диаметри 4 метр хемчээлдиг тургустунган.

4. Чапсар хүнү. Эрги сан-биле 30-ниң хүнүнде эртен аалдың эр ээзи өөнүң дөрүнде бурганының мурнунга дөрбелчин ак-чигир (рафинад), боова, калбак шай чижектиг аъш-чемниң дээжизин салгаш, артыш-күжүзүн кыпсыр. Ол үеде өгнүң херээжен ээзи шай-чемин белеткеп эгелээр. Чамдык аалдар бурган мурнунга быжырып каан хойнуң төжүн салыр. Оларның дөрде турар бурган-сагыызыны кылдыр Панчин-Богда, Чиңгис-Хаан, Ак-Дарийги, Ногаан-Дарийги бурганнарның чуруктары база тус чер-чурттуң ыдыктыг кудуктузун тургузуп каан болур. Тывалар-биле кожа чурттап турар моол чоннар чулазының өзээн терезинниң бажынга хөвең ораагаш, белеткээр болза, тывалар артыштың чиңге сывы-биле белеткеп кылыр. Бурган-сагыызынын чемгерип, хүндүткээр ёзулал аал-аалдарда аңгы болур. Дүъш бетинде ада-иезин, улуг назылыг өгбелерин, даайларының талазының чоок улузун, кожаларының улуг назылыг хүндүлүг улузун чалап, эрги чылдың шайын сунар чаңчылдыг.

Шайладыр ёзулалга киржир ужурлуг улуг назылыг, хүндүткелдиг улус бажыңындан үнүп чоруур харык чок таварылгада, оларны шанактыг аът-биле барып эк­кээр. Эрги сан-биле 30-ниң хүнүн эрги чылды үдээр, чаа чылды уткуурунуң чапсар үези кылдыр санаар болгаш бүдүү хүннү «чапсар хүнү» деп адаар. Чапсар хүнүнүң чалалгазын алган кижи ол аалга баарда, кандыг-бир белек сунмас. Бир эвес шайже чалаан аалдың дөрүнде бурган салгаш, ооң мурнунда чула кыпсып каан турар болза, бөргүн ужулгаш, азы аржыылын чешкеш, черге салып кааш, бурганның мурнунга үш катап албан тейлээр. Тейлээн соонда туруп келгеш, ол аалдың улузу-биле менди солчур. Чапсар шайынга колдуунда эр улус барып киржир. Чапсар шайга чүгле чалаан аалынга баар, чалаваан аалга баары хоруглуг. Чапсар шайның аъш-чеминге янзы-бүрү чигир-чимис, боова-боорзак, арага салыр. Эрткен 20 чүс чылдың эге чартыында чапсар шайга чүгле хой эъди биле далган салыр турган. Бүдүү хүнүнүң дүъш соонда, аал бүрүзү инектиң чилиин, ээгилерлиг эътти хайындырып белеткээр. Чамдык аалдар Шагаа хүнүнде салыр хой ужазын эъттер-биле кады хайындырып белеткээр. Колдуунда инектиң чилиин хайындырып алырга четчир деп санаарлар. Ол хүннүң дүъш соонда, аалдың бичии уруглары бөлүк-бөлүү-биле чыглып алгаш, суурнуң аалдарын кезип, кирген аалының бурганынга тейлеп, ол аалдан боова-боорзак, чигир белекке ап бүдүүлээр.

5. Бүдүүлээри. Бүдүүнүң кежээзинде хүн ашкаш, кежээки имир дүжери билек бүдүүлээр ёзулал эгелээр. Колдуунда кожа аалдар чаңгыс кылдыр каттыжып алгаш, бүдүүлээр. Бүдүүлээр аалдарның улузу дөгере эң-не улуг назылыг кижиниң аалынга чыглып келир. Аалчылар чыглып кээрге, өг ишти баш удур хайындырып каан инектиң чилиин калбак тавак кырынга эскеш салырга, ону бир кижи дөгерезин хоюглай доораарга, кижи бүрүзү доораан эъттен чиирлер. Чилигни чараштыр хемдээн соонда, ол аалдың эң-не улуг назылыг кижизинге азы эң-не хүндүткелдиг кижизинге ийи холдап сунар. Чилигни алган кижи баш удур белеткеп алган ак чалама азы ак кадакты чилиг сөөгүнге баглааш, оң холунга чилигниң чоон кезээн, солагай холунга чиңге талазын тудуп алгаш: «Чаа, буура чылывыс үнүп, бодаган чылывыс кирип, багай чүве арлып, эки чүүлдер кээп, чылан кежи түлеп, хей-аъдывыс киискип, кежик-буянывыс делгереп чыдыр. Чаш ажы-төлдеривистиң назыны узун, кежии быжыг болуп, буурул баштыг, буржак диштерлиг болуп, дөрт суму чуртувуска өгбе-чакча, ада-иезиниң адын алдаржыдып, амыр-менди, шөлээн чаагай чурттаары дээш, бо чилигни согаалыңар! Хамык багай чүүл мооң-биле кады арлыр болзунам!» деп, йөрээл сөзүн чугаалааш, күдээзинге (азы хеймер оглунга, оглунуң оглунга, чээнинге) бээрге, чилигни ийи холдап хүлээп алыр. Баш удур белеткеп каан калбак ыяш кырынга салгаш, чилигниң чиңге ужундан тудуп алгаш, чилигниң бажы кезээнге балды бизи-биле айытпышаан, «Шын бе?» деп айтырарга, чыылганнар дөгерези деңге «Шын эвес» деп харыылаар. Оон соонда, чоон бажындан тудуп алгаш, чиңге ужунче балды бизи-биле айыткаш, «Шын бе?» деп катап айтырарга, чыылганнар база катап «Шын эвес» деп харыыны бээр. Оон соонда кожа аалдардан келген улустарның аразындан эң-не улуг назылыг эр кижи тургаш: «Өнер улуг чылывыс аъттанып, өлчейлиг чылывыс кирди. Барыын, соңгу дөрт сумунуң хей-аъдының тугу киискип, кежик-буяны кээп, он каразы тайлып, он агы делгереп, кырындан кызыышкын чок, кыдыындан дайзын чок, далай дег чалгып, агар-сандан ышкаш дөзүнден чечектелип, ажы-төл, адыл-мал сүрүү өзүп көвүдеп, өөрүшкү-маңнайлыг болзун! Бүдүү чарылды! Бүгү чүүл делгереди!» деп бедик үн-биле чугаалаарга, чилиг сыя кагар деп турган эр кижи катап чилигниң чиңге талазындан туткаш, чоон талазынга балды бизи-биле айыткаш, «Шын бе?» деп айтырарга, чыылган улус «Шын, шын» деп харыылаар орта, балды-биле сыя кагар. Чилиин чаңгыс катап каккаш, сыя хап шыдавас болза, шыдал-быра чок хүреген-дир дээш, өске эр кижи-биле солуур. Ол дээрге, күдээзиниң күжүн шенеп көрүп турар бир хевир болур. Сөөлгү чылдарның Шагаа бүдүүзүн чарар үеде аныяктар, бичии оолдар, уруглар салют деңге адар чаа чаңчыл элээн калбарып турар. Күдээ кижи чилигни соккаш, йөрээл салган улуг назылыг кижиге бээрге, аалда чыылган кижи бүрүзүнге чилигни назы-харының аайы-биле бичиилеп амзатпышаан, «Дөң черге өргээңерни тип, калбак черге челеңерни тыртып, малыңарны танывас бай болуп, ажы-төлүңерни танывас өнер болуп, артыы эдээңерни анай-хураган, мурнуу эдээңерни ажы-төлүңер кырлап, он багыңар арлып, он агыңар делгереп, хей-аъдыңар бедик, кежик-чолуңар алгыг, узун назынныг, удаан чыргалдыг, чылдан чылче эки шагаалап, сагынган чүүлүңер сагыш ышкаш бүдүп турар болзун!» деп йөрээлди салыр. Шупту чилигни амзаан соонда, чилиг сөөгүн бедик черге салыр. Чилиг согар ёзулалды «Бүдүү чарар» деп адаар. Чилиг согары дээрге, аал-аймаа-биле база бир чаа чылды уткуп ап турары, кандыг-бир хай-бачыттан, аза-четкерлерден, аарыг-аржыктан чайладып, өг-бүлези-биле, аймак-чону-биле амыр-тайбың, тодуг-догаа амыдырап-чурттаарын оштап турары болур. Бүдүү хүнүнүң дүнезинде чилиг соп, бүдүү чарган аалга ыры-шоор, танцы-сам уламчылаар. Кыдат тывалары ол кежээ колдуунда «Алдайым», «Үш чүкте тараалыг, үш-булуңчук Алдайым», «Саглагар ыяш», «Хүрең чыраа аъдым», «Конгурей» чижектиг улустуң ырыларын албан ырлажырлар. Бүдүү чарган өгге бурган мурнунга чула кывыскан соонда, аалдарынче чанып чоруптар. Бир эвес элээн каш кожа аалдар турар болза, чула кывыскан өгге кым-даа удувас, чанында кожа аалдарга удуп чыдып алыр. Чаңгыс өг турган таварылгада, чула кывыспас, чүгле дең кыпсып алыр. Көк моънчактарның чаңчылында чок болган кижиниң бажының дужунга чула кывыскаш, деңни өжүрүп кааш хондурар. Ынчангаш деңни өжүргеш, чула кыпсып каан өгге удуурга, чок болган кижиниң ёзулалы-биле дөмейлежи бээр деп санаар. Бүдүү хүнүнде кижи бүрүзү эки тоттур чемненир ужурлуг. Чүге дээрге, бүдүүнүң дүнезинде арга-арыг чурттуг ак салдыг Ак-Сал ирей аал бүрүзүнге чедип, чилиг соккан бе, чула кывыс­кан бе, кижи бүрүзү бүдүүнүң чемин тоттур чигген бе деп хынап көөр. Бир эвес бурганынга чула кывыспаан, чилиг сокпаан таварылгада, үнүп келир чаа чылда ол аалга кежик доктаавас, ишти-хырны тодуг эвес кижини Алдай дааның артыы чарыынче узун орукка айбыга чорудуптар деп чугаалажыр.
6. Чер-дээрге тейлээри. Шагааның бир чаазында хүн үнер бетинде туруп келгеш, арнын чуггаш, чаа хевин кедер. Хүн даг бажынга дээр бетинде шупту өглеринден үнүп келгеш, хүн үнер чүкче көрүндүр салган саңынга артыш-саңын кывыскаш, өгнүң ээзи саңның оң талазынга туруп алгаш, сүт, арагазының дээжизин дөрт чүкче өргүп, «Хаан болган Булбатайым! Хей-аъдывысты киис­кидип, кежик-буянывысты немеп, ажы-төлүвүс, адыл-малывысты көвүдедип, өршээп-авырап көрүңер!» деп чалбарар. Чалбарыг соонда, шупту бөрттерин ужулгаш, хүн үнер чүкче чыдып алгаш, үш катап тейлээр. Оон соонда, шуптузу өөнче киргеш, бурганга катап чулазын кывыскаш, бөрт, аржыыл чокка үш катап чалбарып тейлээр.
7. Балың дагыыры. Ак-Хава суурнуң чурттакчылары черинге, дээринге тейлеп чалбарган соонда, балың дагыыр ёзулалче аъттаныр. Балыңче эң-не улуг назылыг кижи баштаар болгаш ынаар чүгле эр хиндиктиг улус, бичии оолдар баар. Өг-бүле бүрүзүнден бир төлээ албан киржир ужурлуг. Балыңче херээжен кижи баары шуут хоруглуг. Эрткен 20 чүс чылдарның төнчүзүнге чедир лама, хам улус чедип, тускай тургускан балыңның мурнуга ном номчуп, ёзулал кылыр. Эр хиндиктиг улус балыңның оң талазынга анаа олурар турган болза, амгы үеде балыңга четкен улустуң улуг назылыы ёзулалды удуртуп баштаар апарган.

Дагылгага киржир кижи бүрүзү өг-бүлезиниң кижизиниң саны-биле колдадыр ак өңнүг чаламалар, артыш, арага, чигир-боова чижектиг аъш-чеминиң дээжизин, хайындырып каан хойнуң төжүн ак пөске ораап алгаш келир. Одаг кыпсыр кургаг ыяштан аңгыда, 6-7 метр хире узун будуктарлыг өл хадың ыяшты аппаар. Аъш-чеминиң дээжизин балыңның оң талазында баш удур тускай белеткеп каан калбак ширээ хевирлиг черге чада салыр. Дагылгага хереглээр өл хадыңнарны балыңның солагай талазынга хүн үнер чүкче баштарын чыпшыр тургуза шанчып каар. Кургаг ыяштарны балыңның кырынга одаг кыпсыр кылдыр белеткээн соонда, улуг назылыг кижи аал бүрүзүнден келген аъш-чемни аайлап белеткээр.

Балыңның кырында салган одагны кывыскан соон­да, дыл-домаа чечен, ёзу-чаңчылды эки билир кижи тавакта белеткээн аъш-чемнерниң дээжизин оң холунга тудуп алгаш, «Алдайывыстың сагыызыны, алдын делегейивистиң ээзи силерге ак-көгүвүстүң, аъш-чемивистиң дээжизин сөңнеп, чажылывысты чажып тур бис! Аал-оранывыска айыыл-халап чоогатпайн, ажы-төлүвүске аарыг-аржык халдатпайн, адыл-малывыска каража кылбайн, аң-меңиңерни хайырлап көрүңер!» дээн чижектиг хамык эки, чаагай йөрээл, чалбарыгларын чугаалаарга, балыңга чыылган улус «Курай! Курай!» деп чугаалап, оң холу-биле курайлаар. Оон соонда, сүттүң дээжизин аякка куткаш, солагай холунга тудуп алгаш, оң холунга сыптыг артыш тудуп алгаш, балыңның мурнуу чүгүнге туруп алгаш, артыжының ужун сүтке суккаш:

Үжен үш курбустум,  

Он алды Алдайым, 

Шажын бурган, бурган башкым,

Сес кегээн, үжен үш Дарийгим,

Алдын делегей ээзи Сагаан-Өгбеним

Аал-оранывыска айыыл-човулаң чок болзун!

Адыл-малывыска хай-бачыт чок болзун, сөөк хайыракан!

Хойнуңарга хойгарган,

Колдууңарга хоргадаткан,

Хаан Бумбатай хайыраканывыс!

Ажы-төлүвүстү карактап,

Адыл-малывысты өстүрүп,

Аң-меңиңерни хайырлап көрүңер! – дээн чижектиг чалбарыгларын чугаалап, дөрт чүкче чажылын чажып чалбарар. Чалбарып турда, улуг назылыг кижи аъш-чемниң дээжизин дөрт чүкче база хып турар отка өргүүр. Чыылган улус балыңны хүн аайы-биле долганып, оран-чуртунга чалбарып, үнүп келген чаа чылда ал-боду, ажы-төлү, аал-ораны аарыг-аржык чок, амыдырал-чуртталгазы дески, мал-маганы өзүп көвүдеп турарын чалбарып, өг-бүлезиниң кижилериниң саны-биле эккелген чаламазын тургуза шанчып каан өл хадыңның сыптарынга баглап, курайлавышаан, хүн аайы-биле дээскинер.

Балың дагылгазын удуртуп турар кижи аал бүрүзүнүң аъш-чеминиң дээжизин салган улуг тавакты тудуп алгаш, хүн аайы-биле үш катап долгандыр кылаштааш, хып турар отка өргүүр. Ол үеде балыңга барган кижи бүрүзү ол кижиниң соондан эдерип кылашташпышаан, хүн аайы-биле үш катап долганып, курайлаарлар. Ооң соонда, балыңның оң талазынга чыглып алгаш, хүн үнер чүкче көрнүп алгаш, чалбарып тейлээр. Балың дагыыр ёзулал доозулган соонда, эккелген аъш-чеминден чип, шайлааш, артканын балың кырында хып турар одунче өргүүр. Шаанда балыңга келген кижи бүрүзү арткан аъш-чемден эвээштеп ап алгаш, аалда улузунга балың кежии деп чедирип, үлеп бээр турган.

8. Шагаалаары: Балыңның кежиин четтирген соонда, курунга ак кадак кыстып алгаш шагаалап эгелээр. Кадак туткан улуг назылыг улус ийи холун сунары билек, кадааның ажык талазын чолукшуур кижиже көрүндүр ийи холдап тудуп алган аныяк кижи «Амыр чаагай бе?» деп, улуг кижиниң холунуң адаандан доза аарак чолукшуур. Улуг назылыг улус харыы кылдыр «Менди бе?» деп харыылааш, чолукшуп келген аныяк кижиниң оң талакы чаагынга чыттаар. Үе-черге улус чолукшуур таварылгада, кайы-бирээзи кадак туткан холунуң адаандан тудар. Чолукшаан соонда, аныяк кижи улуг назылыг кижиге хөөргезиниң бажын божаткаш: «Буура чылды эки үдеп, бодаган чылыңарны эки уткуп тур силер бе? Кожуун-чуртуңар-биле, кожа-хелбээңер-биле аарыг-аржык чок, ада-иеңер, ажы-төлүңер-биле амыр чаагай шагаалап тур силер бе?» деп менди солчуп, хөөргезин сунар. Улуг назылыг кижи сунган хөөргени чыдыыргааш: «Хей-аъдыңар киискип, кежик-буяныңар делгереп, аал-аймааңар-биле, кожуун-чуртуңар-биле эки шагаалап тур силер бе?» деп харыы менди солушкаш, хөөргезин дедир сунар. Балыңга чыылган эр хиндиктиг улус бот-боттары-биле шагаалажып, чолукшаан соонда, шупту бөрттерин ужулгаш, балыңны долгандыр курайлааш, аал-аалдарынче чанып кээрлер. Балыңдан улус келбээнде, өгде арткан улус чолукшувас. Ол улусту ыяап манап алырлар. Шагаалажыр үеде эр хиндиктиг улус кадаан курунуң оң талазынга кыстып алыр, херээжен улус кадаан хойлап алыр. Шагаада аал бүрүзү ужа азы дүлген эът, боова-боорзак колдадыр салыр. Шагаа бооваларын аңгы-аңгы хевирлиг белеткээр. Шөйүндү, өрүү, эргепчи, дөрбелчин чечек, теве хуванаа, инек бажы, доңгулак, эргек дээн тускай аттарлыг үске быжырган янзы-бүрү хевирлерлиг боовалар болур. Суксун аймаа кылдыр сүттүг шай, шиме арагазы, кат-чимистиң хандызы, кадыг арага салыр. Өг-бүле улус аразында шагаалаан соонда, эң-не баштай улуг назылыг улузунче, ооң соонда чоок кожаларынче шагаалап чедер. Шагаада аал ылгавас, шуптузунга шагаалап кирер ужурлуг. Шагаалап четкен улус эң-не баштай ол аалдың бурганынга тейлээр. Ооң соонда ол аалдың эң-не улуг назылыг кижизинден эгелеп чолукшуп, хөөрге, таакпы сунчуп, амыр-мендизин солчуп шагаалаар. Чолукшулга ёзулалының соонда, ол аалдың шайын амзап, ужага хол дээп амзаар. Шагаа хүнүнде эзиртир суксун кайы хамаанчок ижери хоруглуг. Шагаалаар аалынче баарда, эр улус хол куруг, келин кижи улуг улузунга, кожаларынга арага, чигир-чимистиг баар. Кыдатка болган культурлуг революцияга чедир келин кижи бээзиниң аалынга бир шил арагалыг, тавак долдур аъш-чемниг, бир хөнек сүттүг шайлыг, бир тоннук торгулуг баар турган. Төөгүлүг ёзу-чаңчыл ёзугаар көк-моънчактар Шагааның 15 чаазынга чедир шагаалажып кээр.
9. Баг адар. Кыдат тывалары ок-чазын кончуг хүндүлээр. Ол дугайында мындыг тоолчургу чугаа бар. Чиңгис-Хаан барыын чүкче дайылдажып чоруурда, көк-моънчактарны бирги одуругнуң шерии кылдыр кылып ап, төөгүге кончуг улуг балалбас исти арттырган. Ынчангаш ук тываларны улуг Моол күрүнениң барыын кызыгаарын кадарып камгалаар хүндүлүг хүлээлгени дааскан. Чиңгис-Хаан ол тулчуушкунга тиилелгени чедип алырынга маадырлыг эрес-дидимин көргүскен тыва шериглерге даштынче көрүнген октуг ча хевирниң таңмазын эдилээр кылдыр берген иргин. Ол үе-шагдан эгелеп, тываларның аъттарының таңмазы октуг ча хевирниң таңмаларлыг апарган болгаш ок-чазын азып алгаш, барыын кызыгаарын кадарып чоруур хүндүлүг хүлээлгени амга чедир күүседип чоруур деп санап чоруурлар. Ынчангаш, Шагаа айында чазын кирижеп, баг адар оюн-тоглаазын ойнап чоруур. Кыдат тываларының баг адары доштуң болгаш сарампай деп ийи хевирлиг. Шагаа үезинде дош кырынга баг адар. Моолда урянхайлар, тывалар Шагаа айның 3 чаазындан эгелеп, чартык ай дургузунда баг адар болза, кыдат тывалары 2 чаазындан эгелеп чеди хонук адар. Автор ооң мурнунда кыдат тываларының баг адар ёзу-чаңчылы, ооң адарының чурумунуң дугайында аңгы чүүлдү бижип парлаткан болгаш, бо ажылында баг адар дугайында катаптавазын оралдашкан.
10. Майдыр. Кыдат тывалары Шагааның 15 чаазын Майдыр бурганга илеткээр хүн деп адаар турган. Ол хүн хүрээлерге, ламаларның өөнге чедип, ном номчудуп, кады шайлаар турган. Культурлуг революция соонда, хүрээлер, ламаларның саны эвээжээни-биле, бо ёзулал чоорту уттундурган.
11. Моолдарның Шагаа байырлалы-биле деңнээри

Кыдат Улус Республикада чурттап турар моол уктуг чоннарның үндезин байырлалы болур Шагааның ёзу-чаңчылдары муң-муң чылдар дургузунда боттарының онзагайын кадагалап келген-даа болза, хары культураның, өске чоннуң сагыш-сеткил культуразының салдары-биле аразында ылгалдар тургустунган-даа болза, ниити ёзу-чуруму, кылдыныглары дөмей болуп турар. Кыдат тываларының Шагаа байырлалының ёзу-чаңчылдарын тус девискээрлерде чурттап турар моол чоннуу-биле деңнеп көрээлиңер.

1. Шагаага белеткел ажылдары ниитизи-биле дөмей-даа болза, эрги сан-биле 28-тиң хүнүнде ном номчудар ёзулал Кыдаттың Хөх-Нуурнуң Тайж кожуунунуң чоннарының 27-29 хүннеринде «Хоочу номчудар» деп адаар номчулгазы-биле дөмейлежип турар.
2. Мага-бодун арыглаар ёзулал моолдарда чок, эрги сан-биле 29-туң хүнүнде, ылаңгыя дөрбеттерде «өг кактаар» мянгаттарда «довурак кактаар» деп адаар­ аал-коданын аштап-арыглаар ёзулалдарга, кыдат тываларының мага-бодун арыглаар ёзулалы утка талазы-биле дөмейлежип турар.
3. Балың тургузуп, чер-дээрге чалбарып чүдүүр ёзулал Кыдатта чурттап турар моол чоннарда нептереңгей таваржып турар. Балың тургузар ёзулалды чамдык эртемденнер сарыг шажын дамчыштыр келген деп санап турар. Моолда чурттап турар торгуудтар балыңны «баян», урянхайлар «байлин» деп адаар болгаш балың, байлин, баян деп сөстерниң тывылган угунуң дугайында эртемденнерниң бодалдары аңгы-аңгы (7).

Балыңны тургузар үе чон бүрүзүнде аңгылажып турар. Моолда чурттап турар урянхайлар, дөрбеттер, мянгаттар, Кыдатта чурттап турар үзэмчиннер бүдүү хүн тургузар болза, захчин чон каш хонук бурунгаар белеткеп тургузар. Чурттап турар чер, агаар-бойдузунуң онзагайын барымдаалап, чон бүрүзү балыңны аңгы-аңгы чүүлдер-биле тургузар. Балыңны кыдат тывалары хөртүк хар-биле, Моолда урянхайлар даш-биле, дөрбеттер хар азы даш-биле, захчиннер малгаш-биле, торгууттар хар, тал, кулузун-биле, мянгаттар хараган-биле тургузар. Иштии Моолдуң Тайфүс кожуунунуң моол­дары хар хөй чылын хөртүк харны борбактай кес­кеш, хар чок кыжын дош-биле кылыр.

Балыңны Моолда чурттап турар чоннарның хөй кезии хүн үнер чүкче көрүндүр салыр болза, Кыдаттың Тайфүс кожуунунуң моолдары барыын-мурнуу чүкче, Моолда захчин, мянгаттар барыын-соңгу чүкче салыры ол чоннарның чурттап турар чериниң туружунга чагыртып турары чадапчок. Иштии Моолдуң Авга кожуунунуң моолдары барыын чүкче көрүндүр хар азы көржең-биле 13 каът салгаш, эжен хаанның (Бээжин хоорайже) чүгүнден эгелеп, хүн аайы-биле долганып, 9 катап балыңга тейлээр.

Бүдүү хүнүнде кылыр ёзулалдары дөмей-даа болза, ийи-чаңгыс дөмейлешпес чүүлдер таваржып турар. Кыдаттың чамдык моол чоннары бүдүү хүнүнде боттарының ажыл-мергежилиниң аайы-биле тускайлаң сагылгаларлыг болур. Бир эвес, эртемден, бижик-билиг-биле холбашкан улус бижип, өөренип турар хамык ном-дептерин, эмчи кижи болза, хамык эм-таңын, ханнаар, тудар­ херекселдерин, даараныкчы кижи болза, хамык ине, чүскүүн, садыгжы кижи болза, хамык акша-хөреңгизин аайлааш, муңгаш черге шыгжап алгаш, эрги чылын үдеп, чаа чылын уткуур. Ол дээрге, боттарының ажыл-ижи бо чылын долу, эки төнген деп ужурну сагыыр. Чамдык моолдар ол хүн бууза чижектиг чүгле мунгаш кылдыр быжырган чемнер-биле чемненип байырлаарлар.

Бүдүү чарар ёзулал чон бүрүзүнде аңгылажып турар. Кыдат тывалары, урянхайлар чилиг-биле, калгалар хендирбе-биле, чамдык моолдар бүдүн хойнуң эъди-биле, үзэмчиннер чаагын адырбаан хой бажы азы бууза-биле бүдүүнү чарар.

Бүдүү хүнүнде эки тоттур чемненири кайы-даа чонда таваржып турар. Кыдат тываларының арга-арыг чурттуг Ак-Сал ирей бүдүү хүнүнүң кежээзинде кижи бүрүзүнүң кайы-хире тоттур чемненгенин хынаар дугайында тоолчургу чугаазының кол утказы өске чоннарда база таваржып турар. Урянхайларда бүдүү хүн тодуг болза, ол чылдың дургузунда хамык чүүл элбек, тодуг-догаа чурттаар деп санап турар. Ак-Сал ирей келгеш, кижи бүрүзүн чаңгыстап холунга көдүрүп деңзилеп көөр. Кым-бир кижи тодуг эвес болза, мээң чонум аштап турар-дыр дээш, доштуг оранынче хомудап чана бээр. Ынчангаш Ак-Сал ирейни хомудадып болбас ужурлуг. Хөх-Нуур чурттуг моолдарда база-ла ындыг тоолчургу чугаа бар. Эң-не эки тодуг улуска Ак-Сал ирей узун назынны ха­йырлаар. Иштии Моолдуң Тайфүс кожуунунуң моолдары бичии уруглар бүдүү кежээзинде удуур болза, азы чем шоолуг чивээн болза, чаңгыс кулактыг узун лама келгеш, алгаш чоруй баар деп чугаалаарлар.

Кыдат тываларының шагаалажыры, чолукшууру, хөөрге солчуру, кадак сунары, баг адары чижектиг чаңчылдары колдуунда Моолда болгаш Кыдатта чурттап турар урянхайлар-биле ылгал чок, дөмей болуп турар.

Көшкүн чоннарның эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур ёзулалы дөмей-даа болза, чурттап турар чер-чуртунуң онзагайы-биле улуг эвес ылгалып турар. Кыдаттың тываларының Шагаа байырлалының ёзу-чаңчылдары, сагылгаларынга хамаарыштыр чамдык эртемденнер олар моол чоннар-биле хөй чылдарда кожа-хелбээ чурттап келгениниң салдары-биле оларның ёзу-чаңчылдарын үлегерлеп алган деп санап турары кандыг-даа барымдаа чок. Кыдаттың тываларының ёзу-чаңчылдары өске моол чондан боттарының дээн онзагайларлыг болурундан аңгыда, чүгле шагаалажыры эвес, көшкүн уктуг тывалар биле моолдарның культуразы, ук-дөзү, ёзу-чаңчылдары чаңгыс чораанын төөгү херечилеп турар.

Моол дылдан тыва дылче Б. Баярсайхан очулдурган.