Бо уран-талантылыг өг-бүлени Тывада танывас улус чок. “Айыжы угбашкылар” бөлүү 2019 чылда “Звезда” телеканалга эрткен “Чаа сылдыс” деп ыры конкурузунга тиилеп үнгеш, 1 сая рубльдиң шаңналын төлептии-биле чаалап алган. Ынчан олар хөйнү кайгадып, тыва чонунуң чоргааралын оттурган. Ол дугайында интернетке каш ай дургузунда медээ диңмиреп, бүдүн Тыва ары өө дег үрүңейнип турганын билир бис. Ам база интернет долдур чаа тиилелге дугайында медээлер хөй үнүп тур. Бо удаада Айыжыларның удуртулгазы-биле тургустунган “Кыңгыргай” деп ниити ыр күүселдезиниң арт-төлевилели Крымның Керчь хоорайынга болган “Россияның деми” аттыг чогаадыкчы коллективтер аразынга эрткен конкурс-фестивальга киришкеш, Гран-при шаңналга төлептиг болганнар.
📢Чоннуң күзели-биле тургустунган төлевилел
“Кыңгыргай” арт-төлевилел 2021 чылдың январь 12-де тургустунган. Кандыг-даа оон-моон деткимче, акша-хөреңгилиг грант дузазы чокта, бо төлевилел ажылдап эгелээнинден бээр чаа-ла чартык чыл болуп турар. Ындыг ажылды эгелээринче чон боду Айыжыларга идиг берген.
“Эгезинде, угбашкылар ол дугайында бодавайн турганнар. Бир-ле хүн боттарының болгаш төрелдериниң бичии уругларын чыып алгаш, ырлап өөреткеш, кыска клип тырттыргаш, интернетче салыпкан соонда, шупту чүве эгелээн. Оон-моон телефоннап, интернетке хөй кижи бижип, уруг-дарыын ырлап өөредирин дилээн чон амыратпастааш турупкан. Чыылза-чыылза, 3 хардан 70 харга чедир ырлаар күзелдиг, аңгы-аңгы мергежилдиг, эр-даа, херээжен-даа улус 100 ажа берген. Чоннуң бо хире улуг күзелин хандырары-биле уругларым каяа, канчаар эгелеп алыр аргазын тып чадап турдулар. Сөөлүнде холушкак хар-назылыг ниити ыр күүселдезин (хор) тургузар бодалче чоннуң изиг күзели албадапкан. Ынчалдыр “Кыңгыргай” төрүттүнген. Амгы үеде Кызылдың Красноармейская кудумчузунда турар “Тывастрой” деп адап турган албан-чериниң оран-савазында үр үеде ажыглаттынмайн турган хуралдаар залды хөлезилеп алган, ында ырлажып турар улус” – деп, угбашкыларның авазы Светлана Айыжы чугаалады.
📢Тарамыктар чыылгаш, күш болган
Ала-чайгаар тывылган төлевилелде бо хүнде 122 кижи неделяда үш катап бөлүк аайы-биле чыглып, ырлажып турар. Олар тыва, орус, итали, испан дылдарда ырларны өөренип алган, хостуг бадырар апарган. “Кыңгыргай” арт-төлевилелдиң бир дугаар чурттан дашкаар конкурска киржилгези дораан тиилелгени эккээр дээрзинге бүзүрел турган-даа болза, улуг-ла ынанмайн турганнар. Чүге дээрге хорда, бо удаада 7 хардан 35 харга чедир холушкак бөлүкте киржип турар 54 кижиниң аразында ырлаар талазы-биле тускай эртем дооскан улус чок. Шупту тарамык улус чыглып келгеш, ырлаар күзелиниң күштүг болганындан, өөрениичелинден чараш хор тургустунган. Ийе, “Айыжы угбашкылар” маңаа улуг күштү үндүрген дээрзи билдингир. Чогум-на шыны-биле ап кээр болза, угбашкылар боттары, кайызы-даа дээди эртем-билиглиг болзажок, ырлаар талазы-биле тускай эртем дооспаан. Айдыңмаа, Аңгырак – фортепиано, Адыган биле Ажыкмаа – баян клазынга Р. Кенденбиль аттыг республиканың уругларның уран чүүл школазынга өөренгеш, шупту чедиишкинниг доосканнар.
Керчь хоорайга болган конкурс-фестивальга Россиядан болгаш Казахстандан шупту 52 коллективтер киришкен. Оларның аразындан “Кыңгыргай” ылгалып, дораан-на жюри кежигүннериниң-даа, көрүкчүлерниң-даа сонуургалын чаалап апканнар. Тыва, орус, итали, испан дылдарга ырларны ниити күүсеткени бедик деңнелде болганын жюри демдеглээн. Ол дугайында угбашкылар инстаграм-каналга мынчаар бижээн: “Жюри бистиң күүселдевисти бедии-биле үнеледи. Оларның “шупту киришкен коллективтер аразындан кандыг-даа делегей чергелиг конкурстарга тиилеп болур кара чаңгыс коллектив” деп демдеглээни, дыка өөрүнчүг болду. Бисти деткээн ада-иелер, чагыс чер-чурттугларывыска, төрелдеривиске, эш-өөрүвүске база хорнуң бүгү киржикчилеринге өөрүп четтиргенивисти илередип тур бис. Бо чүгле эгези-дир. Дараазында чылдан эгелеп кандыг-даа конкурстардан чыда калбайн, албан киржир деп сорулганы салып алдывыс. Кажан-на ийик, тыва чонувусту өөртүп, делегейниң ниити ыр коллективтериниң аразындан тиилеп үнгеш, алдын шаңналын Тывавыска албан эккеп бээр бис, бүзүреп тур бис”.
📢“Сылдыстар фабриказы” кайдал?
Шак ындыг аттыг материалды 2004 чылда “Тываның аныяктары” солунга бижип турганым сактып келдим. Ооң кол маадырлары Айыжыларның өг-бүлези. Ынчан угбашкылар чаа-ла уругларның уран чүүл школазынга ортумак класстарга өөренип турганнар. Боттарының үе-чергелериниң аразынга болгулаан республика, Россия чергелиг конкурстарга чаа-ла көстүп, ады үнүп эгелээн үези. Ылаңгыя баян артында бажының чартыы көстүр бичии Адыганның кончуг нарын хөгжүм чогаалдарын улуг улустан тудак чок ойнап, республика чергелиг янзы-бүрү культура-массалыг хемчеглерге доктаамал киржип турганын улус сактыр.
Айыжы угбашкыларның уран чүүлге ынакшылы чажындан тура ынчаар эгелээн. Мында, ада-иези Светлана, Михаил Айыжыларның уруг-дарыының кижизидилгезинге киирген үлүг-хуузу улуг. Ол ышкаш Р.Кенденбиль аттыг республиканың уран чүүл школазының башкыларының үндүрген күжү база халас барбаан дээрзин Айыжыларның чылдан-чылче чедиишкиннери бадыткап турар. Угбашкылар бо хүнде тус-тузунда өг-бүлелерлиг, дооскан эртемнериниң аайы-биле ажыл-агыйлыг, ажы-төлүн өстүрүп, өске аныяк өг-бүлелер дег амыдырап-чурттап турарлар. Хостуг үезинде боттарының сонуургалының аайы-биле чон мурнунче үнүп, ырлажып чорааш, бо хүнде улуг чедиишкиннерлиг болуп турары мактанчыг. Көрүп чоруурга, хөй чылдар дургузунда тускай мергежилди чедип алгаш безин, ол эртем-билиин чедир ажыглап шыдавайн баар улус кайы хөй болур. Талант бар болза бар, чок болза, кызыткан ажыы чок дээри-ле шын. Бо таварылгада ындындан-на төктүп турар салым-чаяанны канчап-даа доктаадыры болдунмас болганы көскү.
“Уругларывысты ынчалыңар-мынчалыңар деп, албадап, артык чүү-даа чугаалап турбас-тыр бис. Боттары-ла ала-чайгаар уран чүүлге ынак болгаш мынчаар ырлажып, ойнап чоруур улус. Чеже-даа аңгыланып, өг-бүлелерлиг апарган-даа болза, дөмей-ле шупту демниг чоруурунга өөрүп олурар бис. Чон аразында “Айыжы угбашкылар” деп билдингир апарган-даа болза, чогум амыдыралда кыс уругларывыс өгленген соонда, күдээлеривис шупту Монгуштар болганы кайгамчык. Ынчангаш уругларым үжелээ Монгуш деп бедик фамилияны эдилеп чорлар. Бо хүнде ажы-төлүвүс биске 7 чаптаныг уйнуктарны белек кылдыр чаяап бердилер. Оларны эскерип чоруурувуска, база-ла ырлаар-самнаар, уран чүүлге хандыкшылдыг өзүп орлар. Эрткен хүннерде Керчь хоорайдан телефон дамчыштыр тиилелге дугайында медээ дыңнааш, уругларым ачазы-биле кады өөрээнивистен, ыглажып олурдувус” – деп, Светлана Монгушовна чажырбайн чугаалады.
Ада-иезин чедиишкиннери-биле карак чажын төгүлдүр өөртүп чоруур “Айыжы угбашкыларның” кол тиилелгелери ам-даа мурнунда дээрзинге чигзиниг чок. Бо хүннерде база бир өөрүнчүг медээни уруглары ада-иезинге дыңнаткан. Ажыкмааның уруу Балчынма шылгалдалар соонда, Новосибирскиниң күрүнениң М.И. Глинка аттыг консерваториязының чанында тускайлаан уран чүүл школазының үрер-хөгжүм талазынче, ол-ла школаның баян талазынче Айдыңмааның оглу Матпа база кирип алган. Чылдар билдиртпейн шуужуп эртер. Канчап билир, уйнуктары – Монгуштарның тиилелгелери дээш карак чажы төгүлгүже өөрүүр үези Айыжыларның мурнунда чадавас. “Сылдыстар фабриказы” уламчылай берди-ле бе...
К. МОНГУШ.
#Культура #Уранчүүл #Кыңгыргай #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva