«Бүгү чүвени — фронтуга» деп кыйгырыг бүгү Тывага, ооң иштинде чаа тургустунган (1941 чылдың мартта) Мөңгүн-Тайга кожууннуң чонунга база дыңналып келген. Ол кыйгының адаа-биле чон бут кырынга туруп, фронтуга дузалаар дээн чугаа каш-ла хонукта калбаа-биле тарай берген.
Кожууннуң Нам комитединге удуртукчуларны болгаш идепкейлиг улусту чыгган. Нам комитединиң секретары Часыыдак Ооржак ТАРН-ның ТК-ниң доктаалын таныштырган. Аңаа хамаарыштыр чон ортузунга тайылбыр, суртаал ажылы чорудар болгаш белек-селек чыырын организастаар комиссия тургузарын сүмелээн. Комиссияны 5 кижи составтыг тургускаш, даргазынга Нам комитединиң пропаганда болгаш агитация килдизиниң эргелекчизи А. Күдеректи томуйлаан. Кожуун даргазы Бавуу-Доржу Монгуш кожуун иштинге белек-селек чыырынга болгаш өске-даа ажылдарны хыналдага алырын хулээнип алган. Аныяктар эвилелиниң секретары Михаил Көже кыйгырыгны күүседир, амыдыралга боттандырар дээш, аныяктар ортузунга суртаал ажылын улам күштелдирерин аазаан.
Ооң соонда удуртукчулар баштаан сургакчылар аъттаныпкаш, хондур-дүндүр аалдар кезип чорупканнар. Чайлагларда Кызыл-Өглерге хонуп-дүжүп чорааш, чоннуң чыыжын, хурал-суглаазын эрттирип турганнар. Ылаңгыя Каргы сумузунуң даргазы Очур Өскен, Хүрең-Тайга сумузунуң даргазы Чыдым Иргит (журналист Даңгыт Иргиттиң адазы), Мөген-Бүренден арэвечи, хып дээн аныяк Шыдыраа Саая олар идепкейлиг киришкеннер. Суму даргалары Очур Өскен, Чыдым Иргит, аныяктар даргазы Михаил Көже чонну эвилелдеп алгаш, чылгы, бода, шээр мал хүлээп алыр 3 кажааны ийи хүн кылганнар. Ол кажаа туткан черни Сарыг-Хөлчүк дээр, ук девискээр чайлагда аалдарның ортузунда турар болгаш, аргыжарынга кончуг эптиг болган.
Ийи хонганда аңаа чоннуң чыыжы эрткен. Ол хуралга комиссия даргазы А.Күдерек, Аныяктар эвилелиниң секретары М.Көже киржип, ниити байдалды чонга тайылбырлап бергеннер. Малчын арат Кара-оол Салчактың (сөөлүнде орденниг Кара-оол) чугаалааны болза:
— Улуг Совет күрүнеже оор ёзу-биле халдаан араатан дайзыннарны чылча шаап, узуткаарынга, бичии-даа бол деткимче күш болзун дээш, Кызыл-Шеригге белээм кылдыр коданымда малымдан шыырак, аныяк аъттарны база бода болгаш хой, өшкүнү шилип тургаш, комиссияга хүлээдир мен, ооң-биле кады каш акшаны база дузалаар мен. Кызыл-Шеригге мээң уттундурбас белээм ол, Кызыл-Шериг тиилээр, бүзүрээр мен – дээн.
Оон ыңай Мөген-Бүренниң Кара-Дагга болган чон хуралынга мурнакчы малчын арат Серээ Сааяның чугаазы:
— Фашистиг идегеттер дугайында дыңнааш, чүрээм соолаш дээр, кылыым хайныр-дыр, ынчангаш ол араатаннарны, дириг шулбусту дүрген-не туюлунга чедир чылча шавар, дүп чок, кара тамыже киир октаарынга, күчү-күш болзун дээш, бодумнуң малымның 55 хуузун Кызыл-Шеригге белээм кылдыр сунуп тур мен. Кызыл-Шеригниң аткан огу черже халас дүшпезин. Улуг Совет күрүнениң тиилелгези дээш, чүнү-даа харамнанмас мен.
Кожуун девискээринге чоннуң чыыштары, албан черлеринге хуралдар эрткилээн соонда, чон байдалды шын билип, чаңгыс сорулгага келген, «Бүгү чүвени – фронтуга!» деп кыйгырыг-биле чаңгыс демниг бүгү күштү мөөңнээр деп, шиитпирлиг сорулганы салган.
Кызыл-Шеригге дузалаар деп шимчээшкин аалдарга четкен болгаш, кым чүнү сунарын боданып, санап эгелээн. Белек хүлээп алыр комиссия турар баазаже чон дүн-хүн чок аргыжып, мал-маганын ай деп алган, алгы-кежин, аъш-чемин дергилеп, чүдүрүп алгаш кээп турганнар.
Бир дугаарында, малчын, арат Седиң-оол Салчак (мөге Седиң-оол) бедик, сарала аът чедип алгаш, келгеш мынча дээн:
— Чүгүрүк-Сараламны белекке берип тур мен, кончуг чүгүрүк аът чүве, дайын шөлүнге ооң дуюгларындан от чалбыышталып, фашистерни чаңнык дег сүртедип, ыйба-хүл дег таптай бассын. Сарала дээрге хууда чылгымның баштыңы аът болгай, а баштыңы чокта, чылгы өскүссүрээр, ынчангаш дөгерезин өргүдүм — дээш, 7 аъдын база хүлээдип берген.
Седиң-оол эзер-чүгенин чүктепкеш, даргалар-биле хол тутчуп байырлашкаш, аалынче базып чорупкан. Ол дээрге ёзулуг интернационалчы, патриотчу, тайбың иштиң маадырлыг чоруу-дур.
Фронтуда Кызыл-Шеригге дузалаары-биле хөй мал-маганны, белек-селекти берген араттарны сумулар аайы-биле демдеглээрге мындыг: Каргы сумузундан мурнакчы малчын араттар Өрнүгү Салчак, Мага-Шири Ооржак, Дугур Салчак, Ойдуп Хертек, Артай-оол Салчак, Кара-оол Салчак, Достай Салчак, Өскен Очур, Сайын-Маадыр Донгак, Акаажык Хомушку, Шугуур Иргит, Айызаң Салчак, Иргек Салчак, Мария Өшкү-Саар, Донгак Доскаар, Бүрүшкек Салчак, Комбу Иргит, Мыймаан Салчак, Седиң-оол Салчак.
Мөген-Бүрен сумузундан Кара-оол Саая, Серээ Саая, Намзын Иргит, Намы Иргит, Маңнай Хертек, Бичии-Уруг Иргит, Хорлуу Саая (Хорлуу кадай ), Нордат Хертек, Тарын-Базыр Иргит.
Хүрең-Тайга сумузундан, Мынмыр Саая, Михаил Мынмыр, Аргайты Саая, Очур Корзай, Айыылугей Саая, Иргит Чыдым.
Маңаа онзалап демдеглээри, хып дээн аныяк кыс, Аныяктар эвилелиниң комитет кежигүнү Мария Өшкү-Саар аалдарны чадаг, хондур-дүндүр кезип чорааш, 60 ажыг өшкү, хой, анай, хураган кежин комиссияга хүлээткен.
Фронтуже Кызыл-Шеригге дузалаар деткимче кылдыр эң хөй белекти мурнакчы малчын арат Өрнүгү Салчак сунган. Ол фронтуже 402 хойну, 22 аътты, 28 шарыны болгаш 5 муң алдын үнелиг тыва акшаны сунуп, өргээн. Ол үеде Тывага чыгдынган белектерниң эң хөйү бо малчынның болган, ынчангаш бедии-биле үнелеткен турган.
Ооң түңнели-биле, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиуму, Совет Чазак база ТАРН-ның Төп Комитеди ТАР-ның Чазаа Ө.Салчактың интернационалчы болгаш патриотчу чоруун база кызымаккай күш-ажылын бедии-биле үнелеп көргеш, дээди шаңнал «Ленин» ордени-биле, ТАР-ның орден болгаш медальдары-биле шаңнаан.Ол ышкаш хөй мал-маганны, аъш-чем, алгы-кешти берген малчын араттар Саны-Шири Ооржак, Кара-оол Салчак, Серээ Саая олар «Күш-ажылдың Кызыл-Тук» база ТАР-ның орден болгаш медальдары-биле шаңнатканнар. Оон ыңай, фронтуже белек чоруткан араттарны «1941-1945 — Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында маадырлыг күш-ажылы дээш» деп медаль-биле шаңнаан, ол ышкаш Ленинниң, Сталинниң чуруун сиилбээн Хүндүлел бижиктерни база берген.
Кызыл-Шеригге дузалаары-биле, тыва чон бут кырынга туруп келген. Ылаңгыя чаа тургустунган эвээш чурттакчылыг кожууннуң чону кыска үениң иштинде 700 ажыг чылгыны, бир муң чыгыы шээр болгаш бода малды он-он кош аъш-чем, алгы-кешти фронтуже чоруткан.
«Бүгү-ле чүвени фронтуга!» деп кыйгырыгны Мөңгүн-Тайганың арат-чону сагыш-сеткилинден хүлээп алгаш, интернационалчы, патриотчу сорулганы күүсеткени ол.
Хирлиг-оол Конгар, күш-ажылдың хоочуну. Кызыл хоорай. #Шын