КЫЗЫЛ - ТЫВАНЫҢ "КӨРҮНЧҮҮ"

“Шынның” аалчызы, Кызыл хоорайның мэри Карим САГААН-ООЛ.

Бо удаада Карим Байлак-оолович-биле Тываның найысылалының социал ажыл-херектериниң дугайында чугаалашкан бис. Маңаа колдуунда-ла хүннүң чугула айтырыгларын, чурттаар бажың тудар шөлдер, бажың-балгат тудуу болгаш оочур талазы-биле, черле ынчаш төлевилелдер дуга­йында база таныштырган. Амгы шагда октаргай четкизи сайзыраан үеде, бо интервьюну “Шын” солуннуң социал четкиде арыннарынга (вк, фейсбук) дорт дамчыдып турган, ону дамчыштыр база сонуургап, көрүп болур.

– Карим Байлак-оолович, баштай-ла Кызыл хоорайның чиңгине планы-биле таныштырып көрүңерем.
– Хүндүлүг «Шын» солуннуң номчукчулары. Бир дугаарында болза, Кызыл хоорайның чиңгине планының дугайында тайылбырлаптайн. Бо документ 2012 чылда сөөлгү катап хүлээттинген турган. 2012 чылдан 2020 чылга чедир тудуг талазы-биле айтырыглар элээн өскерли берген. Хоорайның тудуглары документ аайы-биле эвес апарган. Чаартылга чугула херек ужурлуг. Ол үеде Новосибирскиден шинээ ындыг-ла шоолуг эвес албан чери бо ажылды ап алгаш, оон ыңай кылып чадажы берген. Бис ол керээни соксаткаш, Нижний Новгородтан «Земля и город» деп албан чери-биле керээ чарып алган бис. Ооң мурнунда негелдези чиик турган. Амгы үеде федералдыг шериг чери тыптып келген болгаш, Федералдыг яамыларга ол документини эрттирери-биле чада тыптып келген. Ону чүгле шыырак организация кылып шы­даар. Ынчангаш ажыл-агыйы элээн шыырак шуудай берген албан чери-биле керээни чарып алганывыс бо. Керээ аайы-биле 10 ай ажыг үе дургузунда кылыр негелдени алган. Ынчангаш октябрьдан эгелеп кылып эгелей берген бис. Келир чылын ол документини болу бээр деп санап турар бис, мындыг.
Бо документилер чүге херегил дээрге, хоорайга кандыг, каш каът бажыңнар, тускайланган микрорайоннарга кандыг социал объектилер база орук турары көрдүнген турар. Моон ыңай бо документ аайы-биле ажылды кылып, чурттаар апаар бис. Ооң мурнунда чылдарда чиңгине документини сагывайн, хөй чер бажыңнар тутканы-биле хоорай сууржуң апарган. Хоорайның чурттакчыларынга, чонунга ол документини таныштырар бис. Ынчангаш ол документиден аңгыда, 5 микрорайонну көрүп турар бис, маңаа хамаарыштыр төлевилел база кылдырып турар бис. Ооң утказы — хоорайны эвес, а кезиндек черлерни көөр, оларны сайзырадыры болур.
Бирээде, Сүбедей чанында микрорайон. Ол чер ооң мурнунда федералдыг черге хамааржыр турган. Ооң чамдык кезиин шилчидип алган бис. Ол девис­кээрде кончуг чараш улуг хүрээни тудуп турар. База ооң чанынга чараш чаа тудуглар, каът бажыңнар турарын көрдүнген. Хүрээниң артынга социал объектилер, бажыңнар кылыр. Бистиң хоорайда тудугларның сайзыравайн турары дээрге, ооң тургузуунуң шоолуг-ла сайзыравааны-биле болуп турар. Инженерлиг четкилерни кылырда, хөй түңнүг акша-хөреңги херек. Чамдык улус кара туразы-биле тудуглар кылып турар. Чижээ, улуг кинотеатр тудар бис дээш, черни алгаш, тудуп чадааш, чонга кезик-кезиктеп садыпкан, а садып алган улус бажыңнар туткулап алган. Ынчангаш ол бажыңнарының документилерин кылдырып шыдавайн турар чылда­гааны ол. Ынчангаш 5 микрорайонда документилерни кылдырып турарывыс бо. Ол микрорайонну кылырда, миллиард-миллиард акша-хөреңги херек база төлевилел документилерин кылыр.
Ийиде, чер бажыңнар эвес, чаагайжыттынган бажыңнар турар, ЧЭТ-тиң четкилеринге коштунзун деп сорулгалыг бис. Ынчаарга, бо талазы-биле Тудуг яамызынга ТР-ниң Чазаа база сенатор Дина Ивановна деткип, дузалажып турар. Бо чылын ажылды эгелээн бис. Инженер талазы-биле төлевилел херек. Схемалар, документилер чугула херек, федералдыг программа киирип, ону камгалап алырда. Бо 5 микрорайонну инженерлиг четкилер. Тываның сайзыралынга 2025 чылга чедир деп программаже киирери көрдүнген.
500 сая акшаны инженерлиг четкиже киирип алган бис, оон чартыы Кызыл хоо­райга көрдүнген, канализацияның чедир кылдынмаан черинче киирер.
– Дараазында, чер айтырыының талазы-биле байдал кандыг ирги база чидиг айтырыгның бирээ­зи бо болгай?
– Кызыл хоорайда бар черлерни хынаан бис, 46 муң шөл (чер) бар. Оларның аразында солагай талакы дачаларда 8 муң, Вавилин ээтпээнде 5 муң, оң талакы дачаларда 2 муң ажыг чер бар деп санап турар бис. Херек кырында хоорайның микрорайону черлер-дир. Дораан кылыры берге болуп турар. Солагай талакы дачаларны эде кылып чадап турувуста, Вавилин ээтпээ Бии-Хем кожуундан база келген. Черле чоор­ту шуптузун кылыр бис. Ол дачаларда улустуң саны тодаргай эвес. Чамдык улус хоорайда чурттавышаан база ында чурттап турар, чамдыктары кожуундан келгеш чурттааш база дедир көжүп, чоруп турар. План дөзевилел-биле санап кааны Вавилин ээтпээнге 3 школа, уруглар сады, шагдаа чери, өрт чери туттунар. Солагай талакы дачалар дег болбазын дээш, Вавилин ээтпээн үргүлчү хынап, көрүп турар бис. Солагай талакы дачаларга социал тудуглар кылыр дээр­ге, дөрбелчин шөл (чер) чок, кайы хамаанчок туттунуп каапкан бооп турар.
Бо чылдың күзүнүнде Вавилин ээтпээнге чөпшээрел чок 40 хире бажың туттунган болган. Школа болгаш уруглар сады турар он-он гектар черлерни херимнеп каапкан. Чонга шын эвес медээ берген улус-биле база судтажып турар бис. Чаңгыс-даа бажыңны буспаан. Ол улустуң артында база черни садыпкан кижилер туруп турар. Томуйлап каан документ бар, аңаа школа, уруглар сады турар. Солагай талакы дачалар хоорай шинчи кирип бар чыдар. Ынчалза-даа аңаа каът бажыңнар тудары берге. Чүге дээрге, шагда-ла шын эвес тудуп каапкан, кудумчулары кызаа. Ол дээрге, дачалар ниитилелдериниң даргаларының багай ажылы-дыр.
– Улустуң хөй кезии садып ап турар чериниң документизиниң бар, чогун билбес, ону кайыын айтырып, билип ап болур ирги, Карим Байлак-оол­ович?
– Бир эвес бажың тудар шөл садып алырда, азы садып алган таварылгада, документилерин билип алыры-биле кандыг-даа аргалар бар. Хоорайның архитектура талазы-биле харыылаар килдизи Бухтуев кудумчузунуң 3 дугаар бажыңда турар, оон айтырып, ылавылап ап болур. Ында ажылдап турар специалитсер чоннуң айтырыгларынга харыылап берип турарлар. Оон ыңай социал четкиде сайтыда орус, тыва дылга база харыылап берип, бижээш чортуп турар база Хөй хүлээлгелиг төп (МФЦ) дамчыштыр билдириишкинни киирип болур.
– Ынчаарга, кымнар мегеледип турарыл, бажың тудар шөлдер садып? Соңгаартан келген улус бе, азы...
– Боттарывыс-ла болгай бис, тыва чон аан.
– А бир эвес бичежек садыг (киоск) тургузуп алырда, канчаарыл?
– Шупту байдалды көрүп тургаш, керээ езугаар кылыр. Чамдык улус бичежек садыг (киоск) тургузар дээш, орнунга 3 каът садыг тудуп алган болур. Документизин сөөлүнде кылдырып алыр бис деп бодаар, ынчалза-даа өрт болгаш санитарлыг талазы-биле документилери дүүшпейн баар, чижээ, «Джокер» деп заправканың кандыг-даа чөпшээрели чок болган, хыналда соонда, ажылын соксаткаш, суд приставтары-биле кады ажылдажылганың соонда ажылдавас кылдыр соксаткан.
– Найысылалда кандыг-даа документ чок каш участок бар ирги.
– Кызыл хоорайда кандыг-даа документ чок 8 муң ажыг шөл (чер) бар, чөпшээрел чокка бажыңнар туткулап алган бооп турар черлер ол.
– Салымы кандыгыл? Амнистия кылып шыдаар силер бе?
– Хоорай чагыргазы ону кылып шыдавас. ТР-ниң Өнчү болгаш чер яамызы-биле хоойлуже өскерилгелер киирер төлевилел кылгаш Дээди Хуралче дамчыткан бис. Дээди Хуралдың депутаттары өөренип көргеш, чедир ажылдаар кылып каан. Өнчү болгаш чер яамызы улаштыр ажылдап кылып турар. Келир чылын бо хоойлуну доозуптар боор бис. Чазактан болгаш депутаттардан деткимче бар.
– Шуптузун киириптер бе азы өг-бүлезиниң байдалын көөр силер бе?
– Төлевилел болганда, мында кандыг-даа арга бар. Бистиң кииргенивис 2013 чылга чедир туттунган бажыңнар деп көрген. Комиссия тургускаш, хуралдааш, шупту 8 муң черлерни көрүптер. Шуут-ла маргыштыг черлер база бар болуп турар. Чижээ, дачаларда федералдыг черлер, канализация аштап турар станция чанында туттунуп алган санитарлыг байдалга дүүшпес шөлдер (черлер) бар. Ону бис хоойлу езугаар канчап-даа шыдавас бис. Хоорайда черлерни 2008 чылдан тура ТР-ниң Өнчү болгаш чер яамызы харыылап турар.
– Туттунар черлерни документ чокка садыпкан улусту канчаар көрүп турар?
– Ол дээрге нарын айтырыг-дыр, кеземче херээн оттуруп турар. Солагай талакы дачаның федералдыг черлерин берипкен кижини судче киирип каан. Чамдык кижилер кандыг-даа документ чок черлерни садыпкан. Бо талазы-биле хыналда чоруп турар.
– Бии-Хемден келген черлерде документ талазы кайы хире чурум үрээшкиннери бар ирги?
– Бии-Хемден 20 ажыг СНТ бар, 3 хирези хагдынып калган. СНТ деп улус боттарының черин үлепкен хирезинде, чанында база ол хире, боттарынга хамаарышпас черлерни, кандыг-даа документ чок бергилепкен бооп турар.
– Ол черлерни кым хынап турарыл?
– Бо черлерни хоорай чагыргазының чер, девискээ­рин харыылаар килдизи шыңгыы хыналдага алган. Кайда кандыг черлер барыл, шыңгыызы-биле туржуп, көрүп турар. Улус база билип турар апарган болгаш, бисче дамчыдып долгап турар. Баннерлерни тургузуп каан.
– Чылдың-на делегейниң хамнары чыыш эрттирер чаңчылдыглар, ол черни садыпкан деп турар, ол шын бе?
– Ол чер хоорайга хамаарышпас база кожуунга хамааржып, ол хевээр артып калган. ТР-ниң Өнчү болгаш чер яамызы-биле төлевилел ажылдап кылгаш, киирген, Дээди Хуралдың депутаттары көргеш, кады ажылдаар кылдыр шиитпирлээн, Дээди Хурал база деткип турар. 2013 чылга чедир туттунган бажыңнар дээрге база маргыш үнүп кээр айтырыг болуп турар. Кызыл хоорайда черлерни яамы харыылаар дээрзин үстүнде база чугааладым.
(Уланчылыг)
“Шын” солуннуң корреспондентилери.