МАКСИМ

чечен чугаа

Он бир харлыг Максим авазы биле ачазының аразында маргышканын сөөлгү үеде бо-ла эскерер апарган. Бичии кижиниң ку­лаанга утказы шоолуг билдинмес болгаш анчыг чугааны колдуу-ла авазы Херелмаа эгелээр.

— Ам база каш борбак акша эккелдиң бе? Сээң мооң чүге чедер чүвел, Сарыг-оол?

— Шала хөндүрлүп чадап тур бис ийин, кадай. Чоорту бут кырынга туруп кээр бис, бичии манавыт.

— Сээң ол чугааң мээң ку­лаам­да шуут-ла шоюгуп калды. Аазатпай, арагачы чүве, ол Комбужап деп кажар ашакка мегеледип турар кижи-дир сен ийин. Хамык орулганы ол боду чип тур ыйнаан.

— Ынчап баар сен ийин. СТО-ну чаа ажыдып алдывыс ышкажыл.

— Чаа-чаа деп. Чазын-на эгелээн улус эвес силер бе? Ооң орнунга таксистеп чытпас сен бе.

—Багай машина үрелген, моторун бүдүнү-биле солуур дээр­зин билир ийик сен, ону чеже чугаалаар чүвел. Таксис­теп турар үемде база-ла сеңээ акша эвээш турду чоп. Ооң кадында, кадайлар сөөртүп турар сен дээш кижи орта ажылдатпас ышкажык сен.

Хөй-ле сөс карышканының соон­да Херелмааның түңнеп каа­ры база чаңчылче кире берген.

—  Акша ажылдап албас ашакты чүм дээр чүвел! Сени чеже азыраар кижи мен? Өөдежок чүве.

Сөөлгү үеде авазы биле ачазының маргыжыышкынынче кырган-авазының киржилгези база доктаамал апарганынга Максим дыка таарзынмас турган.

— Мээң уруум шын чугаалап турар кижи-дир. Шынап-ла, өг-бүлеге эр кижи акша-төгерик ажылдап эккээр чүве ыйнаан. Бо ийи оглуңар мырыңай өзүп келдилер ышкажыл, хырны-боску улгаткан улусту канчап азыраар деп турар кижи сен?

Чүү-даа чүве төнчүлүг. Чай орту чедип чорда Максимниң авазы, ачазы чарлы бергеннер. Ол эртен Максим сагыжының бир-ле билдинмес дүвүрелинден эртежизи кончуг оттуп келген. Даштыкы эжиктиң ажыттынгаш, даашкыры кончуг хагдына бергенин ол дыңнап кааш, тура халаан. Тон уштур өрээлде кым-даа чок, ынчалза-даа чаа хагдына берген эжиктиң даажы оолдуң кулактарында ам-даа чаңгыланмышаан. Барган уу-биле Максим дашты­гаар үне халып кээрге, ачазы херим эжиин­де чоокшулай берген бар чыткан. Эктинде бичежек рюкзактыг. Сеткил-сагыжы чайгаар-ла сарынналы берген оол алгырган.

— Ачай! 

Та чүүден чүве, ачазы ам моон үнер болза, дедир ээп келбес деп чүвени Максим билип каанзыг болган.

Сарыг-оол оглунуң кыйгызындан сырбаш кылынгаш, дыка дүрген хая көрнүп келгеш, текпе кырында чүгле ырыктааштыг турган бичии оглунче маңнаар чыгыы кылаштапкан. Максим аваангыры кончуг ооң куспаанче шурай берген.

— Ачай!

— Канчап бардың, оглум? Мындыг эрте чоп туруп келдиң?

— Кай баарың ол?

— Мен ырак чер баргаш келийн, оглум.

— Кайнаар?

— Ырак чер.

— Кажан чедип келир сен?

— Элээн үр апаар мен. Акың-биле кады аваңарга дузалажып туруңар шүңме.

— Мени эдертип ал, ачай.

— Чок оглум, хоржок. Ам-даа бичии-дир сен. Өзүп кээриңге ап алыр мен.

—  Мен сээң-биле кады чоруксап тур мен.

— Хоржок, оглум. Ам бажыңче кире бер че.

Хенертен артында авазының үнүн дыңнап кааш, Максим чайгаар-ла ачазындан салдыныпкан.

— Сарыг-оол, ол чаш оглуңну чүү деп көгүдүп тур сен? Чо­руур кижи ажы-төл төөретпейн, анаа чоруй бар – дээш, оглунуң өштүнден аарышкылыы кончуг кылдыр шеле тырткан. – Сен ол өөдежок ачаңны чүге эдерип турарың ол? Бажыңче кир!

Сарыг-оол караа шыгый берген турган оглунуң бажын чыттааш, кадайынче шыңгыызы кончуг кылдыр көрүпкеш, херим аксынче шиитпирлиг базыпкан. А Херелмааның хорадааны улам хөрлээлеп, хөрээ өгдеңейнип, ашааның соондан алгырган.

— Оолдарыңның алиментизин төлевес болзуңза, дораан судтажыр эвес мен бе, Сарыг-оол!

Оон бажыңынче кирип кел чыткаш, сымыраныр чыгыы чугааланган.

— Кай баар сен сен, аштай бергеш, үңгеп чедип-ле кээр сен ыйнаан.

Максим ачазын чеже-даа манаарга, ол келбээн. Эгезинде оол ачазының ажылдап турган черинге доктаамал баар турган. Үнген, кирген кижилерни, машиналарны кайгап, чамдыкта кудумчуга алаа­гып, ойнай-даа бээр. Ынчалза-даа үргүлчү ажык турар улуг эжиктен карак салбас, сактырга-ла, бөгүн ачазы ажылдап чедип келир ышкаш. Бир хүн, өөредилге эгелээр деп барганда, Комбужап акый Максимниң бажын суйбааш, мынча дээн:

— Ам бээр, үс-чарлыг, хир-чамныг черже кээп турба аа, оглум. Ачаң ам маңаа келбес-тир ийин. Моон чайын-на үне берди чоп. Халып чана бер че.

Ачазының эжи акыйның чугаа­зы шын деп чүвени оол билген. Ынчангаш чеже-даа хөңнү баксырап сагышсыраза, ол ынаар барбастаан. Эрте частан эгелээш-ле, школазындан кел чыткаш, ачазының чаа ажыдып алганы машина септээр черин таварып чанары, чамдыкта ооң девискээринге өөрүшкүлүг ойнап хүнзээри, кежээ ачазы-биле четтинчип алгаш, чанып келири үелер ам дедир келбезин оол улуг муңгарал-биле медереп каапкан.

Сагыш-сеткилдиң ба­лыын үе эмнээр дээри-ле шын. Күс дүжүп келгенде Максимни өөредилгези, эш-өөрү чоорту чардыктырып, амыдырал бодунуң агымынче киир тырта берген. Акызы Артем база-ла дуңмазын карактап, ынаар-мынаар эдертип, алаактырып турган. Ачазы ам черле келбес-тир дээн бодал чаш хөрек-чүректи кезек-кезек чизе-даа, балыг сорбуланып, эттинип эгелээн.

Он ийи айның эгезинде акызы Артемнуң төрүттүнген хүнү. Бичии чажындан-на ийи алышкы төрүттүнген хүннеринде бот-боттарынга байыр чедиржип, белектерни кылчыр турган. Максим акызынга акшазының шаа-биле шоколадтыг мороженое садып берген. Дүъш соонда кырган-авазы кырында «14» деп санныг торт быжырган. А авазы оглунга «Адидас» фирманың спортчу бөргүн кедирген.

— Кыш дүжүп келгенде, улуг апарган кижи багай бөрттүг чоруп турарга кайыын боор. Бо үеде мындыг бөрт аныяктар аразында модада апарган чүве ыйнаан – дээш, авазы оглунуң бажын чыттаан. – Он дөрт харлааның-биле, оглум. Авазының кол дузалакчызы улуг эр апарганы ол-дур.

Акызының өгнүң эр ээзи кылыр ужурлуг кол ажылдарны күүседип турары шын. Хөмүр кии­рер, ыяш чарар, кожа кудумчуда труба кудуктан суглаар дээш, ажыл-ла хөй. А Максимниң хүлээлгези кырган-авазы-биле ээлчежип бажың иштин аайлап аштаар, аяк-шынак чуур, ырак эвес садыгдан хлебтээр, колдуу ол-ла.

Шайлаашкын соонда кырган-авазы уруунга бир саазын тутсуп берген.

— Дем солуннар-биле мындыг открытка келди.

— Чүл бо? – дээш, Херелмаа открытканы ийи улай номчааш, кезек тудуп алгаш олургаш, улуг оглунче хөөн чок сунган. – Сеңээ чүве-дир, Артем.

Максимниң чүрээ бырлаш дээн. Ол сандайындан шалывы кончуг тургаш, ындыкы өрээлче кире берген акызының соонче халыпкан. Авазының «Сен кай баарың ол?» дээнин-даа тооваан.

— Акый, ачамдан-дыр бе?

Артем бажын көдүрүп келгеш, дуңмазынче бодамчалыг көрген.

— Ийе.

— Каям, акый, мен база номчууйн.

— Ма.

Максим ачазының ажык чагаа­зын холга тудуп алгаш, баштай даштын топтап көрген. Ол-даа болза ынак ачазы-биле «ужуражылганы» узадыры ол. Улуг эвес открытканың даштында чаражы кончуг корабль чуруу бар. Ооң эң бедик мачтазының кырында Россияның болгаш Шериг-далай флодунуң туктары киискээн. А адаанда «С Днем рождения» дээн алдынналчак сөстер бижиттинген.

Ам-на оол открытканы ажыткаш, ачазының чагаазын номчуй берген: «Оглум Артем! Он дөрт харлааның-биле байыр чедирип олур мен. Үе саадаар эвес, улуг эр кылдыр өзүп келгениң бо-дур. Эки өөрен, кежээ бол. Дуңмаң Максимни карактап, дузалажып чор. Бергелерге, муңгаралга черле алзып болбас. Сеңээ бүзүрээр мен. Ачаң.»

Ачазының хөй эвес сөстүг чагаазы Максимниң сагыш-сеткилин чылдыпкан. Ынчалза-даа, чүге көвүдедир бижип кагбаан кижи боор дээн бодалы-биле, ол открытканың ишти-даштын аңдара-дүңдере тудуп көрген. Шынап-ла, чүгле ол. Ам канчаар, база катап номчааш, оол бодун чазамыктаан — мени база ачам утпайн, сактып чоруур ышкажыл!

— Акый, ачам кайда чурттап турар кижил?

Соңга өттүр көрүп, ханы бодалдарга алзыпкан олурган Артем дуңмазынче холун сунган.

— Каям.

Открытканы ап алгаш, элээн топтап көргеш, харыылаан.

— Таңмазында «Владивос­ток» деп каан чүве-дир.

— Ол кайда ийик, акый? Дыка ырак ийикпе?

— Ийе. Ыраккы Чөөн чүкте Япон далай кыдыында улуг хоорай-дыр. Мооң даштында корабль чуруу бар, көр даан.

— Ачам бо корабльде матрос кылдыр ажылдап турар кижи бе?

— Билбес мен. Мында чүнү-даа биживээн ышкажыл.

— Акый, меңээ ачамның бо чагаазын берем.

Артем дуңмазының өөрүшкү болгаш муңгарал холушкан көрүжүнден ооң сеткил-сагыжының байдалын билгеш, чөпшээрээн.

— Ап ал даан.

Ол хүнден эгелээш, Максим­ниң чаш медерелинге бир улуг күзел тыптып келген. Мээң төрүттүнген хүнүмде ачам меңээ база байыр чедирип, чагаа би­жиир боор! Ынчалза-даа ачазындан май айда, оолдуң он ийи харлаан хүнүнде, чүү-даа келбээн. Он үш харлаанында база. Максим аңаа муңчулза-даа, бодун чазамыктап ап шыдапкан. Акымга он дөрт харлаанында байыр чедирген болгай. Бо чаңгыс чылды манап эрттирер мен.

База катап май үнүп келген. Максимниң  он дөрт харлаан хүнүнде бүгү бойдус частып, хөглүг ойнап, оолду эргеледип, сеткил-сагыжын чазыктырып турган. А ачазындан байыр чеди­риишкини база-ла келбээн. Эртенинде-даа, соңгузу хүн-даа, беш, он хонганда-даа чок.

Бир кежээ Максим ийи чыл алды ай иштинде камнап, шыгжап чорааны үнелиг чагаазын уштуп алгаш, печка аксында бичии сандайынга олуруп алган. Ачазының мында бижээн каш сөзүн ол шээжи-биле билир. Ынчалза-даа оолдуң карактарында ынакшылдың болгаш ынаныштың оттары көзүлбээн. Ол чүрээнде сиңгени эргим чагаазын сөөлгү катап чүгүртү номчааш, «дуңмаң Максимни карактап, дузалажып чор» дээн сөстерни оожум катаптааш, печказының аксын ажыткаш, открытканы улуг солунга ораагаш, кыпсыпкан.

— Мен өзүп келген мен, ачай.

  Александр Ондар.