Мал чеминиң белеткели – республикада амгы үеде эң чугула ажылдарның бирээзи. Сиген-ширбиишти чүү хире курлавырлап алырындан 2021 – 2022 чылдарның кыштаглаашкынын мал-маган хүр ажары хамааржыр. Кыштаглаашкынны чидириг чок эрттирер дизе, 180 муң гектар сиген шөлүнден 254 505 тонна сигенни мал ажылының бүгү хевирлериниң ажыл-агыйлары белеткеп алыр ужурлуг.
Эрткен чай чаъс-чайыктыг-даа болза, агаар-бойдус шоолуг-ла чылыг эвес, оът-сигенниң үнгени таары болганы-биле мал чеминиң белеткелин ажыл-агыйлар арай орайтады, июль айны төнчүледи эгелээн. Ынчангаш август айда мал чеминиң белеткелин дүргедедир, аңаа кижи күжүн бүрүнү-биле ажыглаар, ажыл чоктарны болгаш волонтерларны, студентилерни хаара тудар сорулганы Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг тургускан.
Август айда сиген кезилдезинче кожууннар тигии-биле кирипкен, бо чугула ажыл дүргедээн. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери-биле алырга, 88 332 га шөлде сиген кестинген, ооң 77 228 газында сигенни ажаап алган. Ниитизи-биле 106 643 тонна сигенни белеткээн, ол дээрге планның 42,3 хуузу. Чайгаар үнген сигенниг шөлдерден 98 450 тонна, тарымал сигенниг шөлдерден 8 193 тонна мал чемин белеткээн.
Бир эвес кожууннар аайы-биле алыр болза, мал чеминиң белеткелин Таңды кожуун дүрген чорудуп турар. Бо кожуун мал чеминиң белеткелиниң планын 88 хуузун күүсеткен. Чаа-Хөл кожуунда база сиген кезилдези шалыпкын – планның 70 хуузу. Төп кожууннардан ырак-узак Тере-Хөл кожууннуң сигенчилери шоолуг-ла чыда калбааннар, келир кыжын малга бээр сигенниң 62 хуузун белеткеп алганнар.
Мал чеминиң белеткели өске кожууннарда база дүргедээнин чер-черлерден келген медээлер көргүзүп турар.
Барыын-Хемчик кожуундан медээлер ёзугаар алырга, август айның сөөлгү он хүннеринге чедир 7845 га шөлде сигенни кескен, ооң 6825 газындан 10875 тонна сигенни ажаап алган. Ол дээрге мал чеминиң белеткелиниң 46 хуу күүсеттингени-дир.
Бо кожуунда мал ажыл-агыйларының хевирлериниң аайы-биле алырга, тус черниң чурттакчыларының хууда дузалал ажыл-агыйлары 7584 тонна, “Инек – чемгерикчи малым” төлевилелдиң киржикчилери 254 тонна, “Чаа сорук” төлевилелдиң киржикчилери 158 тонна, “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң киржикчилери 451 тонна, көдээ ажыл-агый кооперативтери 2015 тонна, тараачын-фермер ажыл-агыйлар 1254 тонна сигенни мал чеминге белеткээн.
Мал чеминиң белеткелин Барыын-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агыйларында улам дүргедеткен, келир кыжын малга четчир чем курлавырын белеткеп алырының бүгү аргалары бар деп болур.
Бии-Хем кожууннуң мал ажыл-агыйларында мал-маган келир кыштаглаашкынны чидириг чок эрттиреринге 14831 тонна мал чеми херек. Ону 6 муң га сиген шөлүнден кезип белеткеп алыр.
Бии-Хемниң алгыг-делгем сиген шөлдери мал чеминиң белеткелин механизастаттынган арга-биле чорударынга дыка эптиг. Евгений биле Виталий Нурсат алышкыларның бригадазында 6 кижи ажылдап турар. Сиген кезеринге эргежок чугула шупту кожуг дериг-херекселдери-биле оларның 3 трактору дериттинген. Оларның белеткээни бирээзи-ле 300 килограмм деңзилиг сиген дүрүглери бригаданың ажылдап турары делгем шөлде кара шаар.
Аржаан сумузунда Айдаш Михайлович биле Азиана Киим-ооловна Ойдуптар "Аныяк өг-бүлеге – кыштаг" деп төлевилелдиң 2020 чылда киржикчилери. Айдаш Михайловичиниң ада-иези малчыннап чораан болгаш, аныяк оол арат кижиниң ажыл-ижин эрге-кара чажындан-на кылып өөрени берген. Аалында мал-маганынга келир кыжын четчир сиген-ширбиишти белеткеп алыр дээш, аныяктар кызып ажылдап турарлар. Олар 20 тонна сигенни боттарының өг-бүлезиниң күжү-биле кезип, сарааттап алганнар. Бо берге ажылга оолдары ада-иезиниң идегелдиг дузалакчылары. Айдаш Михайлович биле Азиана Киим-ооловна мал-маганынга сигенни ам-даа немей белеткээр.
Мал чеминиң белеткелиниң үезинде база бир сорулга – республиканың мал чеминиң курлавырын тургузары. 2021 – 2022 чылдың кыштаглаашкынынга мал чеминиң республика курлавыры 1396 тонна болур ужурлуг. Ол хире курлавырны тургузарынга 872 муң рубль акшаны тускайлап үндүрген. Август айның сөөлгү он хүннеринге чедир мал чеминиң республика курлавырынга 315 тонна сигенни кожууннар белеткээн. Эң хөй сигенни Таңды кожууннуң ажыл-агыйлары белеткээн – 136 тонна, Тес-Хем биле Өвүр тус-тузунда 50-50, Каа-Хем кожуун – 35, Кызыл кожуун – 19, Чеди-Хөл кожуун 15 тонна. Өске кожууннарның республиканың мал чеминиң курлавырынга киирген үлүүнүң дугайында тодаргай медээлер ам дээрезинде билдинмес.
Мал чеминиң белеткелиниң планын республиканың көдээ ажыл-агыйлары сентябрь 15-те күүседир ужурлуг. Бир эвес бо күс узун, агаар-бойдус чылыг болур болза, мал чемин улам хөйнү белеткеп алыр арга бар апаарынга көдээниң ажыл-ишчилери ынанып турарлар.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ белеткээн.
#ТР_ниңкөдээажыл_агыйяамызы #Малчеми #Кыштаглаашкын #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva