Уран кыстар даараан ышкаш, угулза дег, Хандагайтыга
Өвүр кожууннуң хөй чону, мурнакчы ажыл-ишчилери, чалаткан хоочуннар сентябрь 10-да Хандагайты суурга эрткен онзагай байырлалга киржип, байыр чедириишкиннериниң өөрүнчүг, чылыг-чымчак сөстерин дыңнап, бедик шаңалдарны холга алыр аргалыг болганнар. Ол хүн суурнуң төвүнде чаа туттунган стадионну, бут бөмбүүнүң шөлүн база уруглар садынга чаштар ажаап өстүрер немелде тудугну ажыглалга кииргени-биле чазак даргазының оралакчызы Олег Бады болгаш өскелер-даа чыылганнарга байыр чедирген.
Хүннүң кол байырлалын – Өвүр кожууннуң көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем эргелелиниң тургустунганындан бээр 55 чыл болган оюн Хандагайтының Геннадий Тумат аттыг Культура бажыңынга демдеглеп эрттирген.
Байырлыг хуралды кожуун чагыргазының даргазы Аржаан Ооржак ажыткан.
Аңаа Дээди Хуралдың депутаттары Байбек Монгуш, Сергей Куулар, республиканың көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Айдың Дун, мурнуку чылдарда Өвүр кожууннуң көдээ ажыл-агыйын бурунгаар хөгжүдеринге боттарының улуг үлүүн киирген хоочуннар Эрес-оол Меңниг-оол, Иван Сувандии, Степан Достай, Майор Санаа, Борис Монгуш, Шыдыраа Саая болгаш өскелер-даа киржип, чыылганнарга, көдээниң ажыл-ишчилеринге байыр чедирип, моон соңгаар-даа улуг чедиишкиннерни оларга күзээннер.
Эрткен 55 чылдарның дургузунда Өвүр кожууннуң көдээ ажыл-агыйы канчаар сайзырап келгениниң дугайында тодаргай илеткелди эргелел даргазы Хүлер Ондар кылган. Байырлалга келгеннерге, хоочуннарга изиг байыр чедирип, чылыг күзээшкиннерни кылгаш, ол илеткелин мынчаар уламчылаан:
– Силерниң күш-ажылыңар кезээде эң-не көскү. Бистиң чип олурар аъш-чемивистиң, кедип чоруур идик-хевивистиң кол кезии көдээ ажыл-агый адырындан кээп турар-ла болгай. Көдээ ажыл-агый – аъш-чем талазы-биле чурттуң айыыл чок чоруун хандырып турар кол адыр. Кыштың соогу, чайның изии-даа дивейн, силерниң кылып чоруур ажыл-ижиңер – ёзулуг-ла маадыр кижилерниң ажыл-херээ-дир. Бистиң чуртувуста «Күш-ажылдың Маадыры» деп бедик атты катап тургузуп кааны-даа анаа эвес. Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оол ындыг хүндүлүг атты Тыва Республикада база бадылап тургузуп каан. «Тыва Республиканың Күш-ажылының Маадыры» деп бедик атты бо чылдың эгезинде бир-ле дугаарында бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Владимир Мончук-Холович Донгакка тывысканынга чоргаарланыр бис. Ол күш-ажылчы базымын эң баштай кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелинге кол инженер кылдыр ажылдап эгелээн.
Бөгүн бистиң кожуунувуста тус черниң 3 унитарлыг бүдүрүлгелери ажылдап турар, оларның аттарын билир силер – «Адарган», «Торгалыг», «Чалааты».
База 73 арат ажыл-агыйлары, 3 көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери бар. Кожуунга ниитизи-биле чыл эгезинде мыйыстыг бода мал 10832 баъш, ооң иштинде төрүүр инектер 5402, шээр мал шупту 131258 баъш, ооң иштинде төрүүрү 87066, чылгы мал ниитизи-биле чыл эгезинде 7401, ооң иштинде төрүүр белер 3606 баъш база сарлыктар 1043, ооң иштинде төрүүрлери 562 баъш турган. Ам малывыстың саны оон-даа көвүдээнин билир силер.
Ажыл-агыйларның аразындан «Адарган»-ны чоргаарал-биле адап болур. Оларның малы бо чылдың алды айларының байдалы-биле шупту өзүлделиг болуп, көдээ ажыл-агый продукциязы – эъттиң, дүктүң планын долузу-биле күүсеткен. Тодаргайлаарга, чыл эгезинде сарлык малдың баъш саны 629 баъш турган болза, бо хүнде 867 баъш четкен. Шээр мал чыл эгезинде 5304 баъш турган болза, бо хүннерде 8157 чедир өскен. Ол чүнү көргүзүп турарыл дээрге, мал саны чылдан чылче өзүп, эът, дүк продукциязын бүдүрери улам көвүдеп турар-дыр.
Ол ышкаш КУБ «Торгалыг»-ны эки ажылдыг бүдүрүлге деп адап болур. Ооң малы өзүп турар, эъттиң, дүктүң планын күүсеткен.
Ооң-биле чергелештир бистиң кожуунувустуң арат ажыл-агыйлары, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери тус черниң үстүнде айытканывыс бүдүрүлгелеринден чыдып калбайн, мал өзүлдезиниң, эът, сүт, дүк бүдүрүлгезиниң планнарын күүседип турарлар.
Бо чылдың алды айларының көргүзүглери-биле алырга, кожуунга шээр малдың чаш төлүн ниитизи-биле 93 хууга камгалап алган болуп турар-дыр бис, азы 80 972 баъш анай, хураганнар камгалаттынган. Мыйыстыг бода малдың чаш төлүн ниитизи-биле 81 хуу, азы 4090 баъш бызааларны, чылгы малдан кулуннарны 71 хуу, азы 2560 баъш кылдыр камгалап алган-дыр бис. Эрткен чылын ажыл-агыйлар мал чеминге 16119 тонна сигенни белеткеп, планын 103,5 хуу күүсеткен. Ол ышкаш малга чулуктуг, концентраттыг чемнерни белеткээр, ногаа, картофельди тарып, ажаап алыр планын ажыл-агыйлар 100 хуу күүсеткен турган.
Бо 2020 чылда алды арат ажыл-агыйларын тургускаш, Тыва Республиканың Чазааның деткип турары «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» деп төлевилелдиң киржикчилеринге 200-200 баъш аныяк хойларны үзүп берген бис. База-ла чазактың деткип турары «Чаа сорук» деп төлевилелдиң киржикчилеринге 200-200 баъш аныяк хойларны, кадыын хынааш, үзүп бердивис. Ол дээрге Тываның чазааның, Көдээ ажыл-агый яамызының улуг деткимчези-биле херек кырында боттанып турар төлевилелдер дээрзин билир силер.
Бистиң кожуунувуста мал ажылын улам хөгжүдер дээш кызып ажылдап чоруур дуржулгалыг удуртукчулар, тускай эртемниглер хөй. Чижээ, «Адарган»-ның директору, Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы Владимир Сагаанович Ооржакты маңаа чоргаарал-биле адап болур-дур, ол ам 40 ажыг чылдар дургузунда чедиишкинниг ажылдап келген болгаш ам-даа ажылдап чоруур. База көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол бухгалтери болуп 30 ажыг чылдарның дургузунда ажылдаан, Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы деп хүндүлүг аттың эдилекчизи М.Ч. Монгуштуң адын бо байырлалда канчап адавас боор! Ол ышкаш «Торгалыг» совхозтан эгелээш, күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези «Торгалыгга» чедир хөй чылдар дургузунда ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген Татьяна Маадыровна Донгакты, «Адарганның» специалистери, мал эмчизи Александр Мөңгеевич Донгакты, мал уксаажыдылгазының специализи Шолбан-оол Начын-Борааевич Сааяны, бүдүрүлгениң бригадири Мая Настыковна Сатты, «Чалаатының» бухгалтери Элла Васильевна Ооржакты, хөй чылдарда «Чалаатыга» бригадирлеп чораан Светлана Монгушовна Баазаңны болгаш оон-даа өскелерни чоргаарал-биле адап болур.
Ам бистиң кожуунувустуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң тургустунган төөгүзүнден чамдык барымдааларны маңаа киирип көрейн. 1965 чылдың күзүнүнде Тыва АССР-ниң Өвүр районунуң удуртулгазының айтыышкыны-биле Агроүлетпүр каттыжыышкынын тургускан. Ооң бирги даргазынга Кенден Баянович Сарыглар томуйлаткан. Баштайгы специалистер кылдыр ажылдаан кижилер: Эрес-оол Ховалыгович Менниг-оол – кол экономист, Маадыр-оол Самбылдаевич Ховалыг – кол бухгалтер, Лайзаа Чамбалович Монгуш – кол зоотехник, Кичел-оол Шойгарович Донгак – кол агроном, Зайковский – кол инженер, оон соонда Мунзук Петрович Чомбурук, Александр Романович Орешков – чер ажыглалының кол специализи, Танов Шыырапович Монгуш – күрүнениң техниктиг хайгаарал специализи, Ким-оол Тюлюшович Чаш – мал уксаажыдылгазының зоотехниги, Чап Кенденович – үнүш камгалаар специалист.
Өвүр районнуң Агроүлетпүр каттыжыышкынының база көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргалары болуп, чылдар аайы-биле ажылдап чорааннар – Иван Максимович Сувандии, Александр Бюрбюжапович Семис-оол, Танов Шыырапович Монгуш, Шарбый-оол Сарыг-оолович Куулар, Степан Монгушович Достай, Маадыр Балчырович Сат, Артур Доржуевич Донгак, Александр Ходун-оолович Монгуш, Игорь Комбуевич Салчак, Сергей Демирович Норбу.
Мурнуку чылдарда боттарының аныяк үезинде бистиң кожуунувустуң көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем эргелелинге ажылдап тургаш, боттарының улуг үлүг-хуузун киирип чораан специалистерниң, техниктиг ажылдакчыларның саны база хөй, он ажыг кижи.
Эргелел даргазы Х. Х. Ондар илеткелиниң түңнелинде Өвүр кожууннуң көдээ ишчилериниң келир чылдарда боттандырар сорулгаларынга доктааган.
Ооң соонда хөй чылдарда көдээ ажыл-агый адырынга чедиишкинниг ажылдап келген Монгулзак Кууларны, Оюн-оол Донгакты, Светлана Баазанны, Даш-оол Донгакты, Элла Ооржакты, Кара-Кат Донгакты, Аяс Ооржакты ТР-ниң Дээди Хуралының Хүндүлел бижии-биле үстүнде адааным депутаттар шаңнаан.
Маңаа немеп каалы: Саглыда «Адарган» бүдүрүлгениң малчыны Эрес Саая ажылынга эң бедик көргүзүглерни чедип алгаш, бо чылгы Наадымның чемпиону болуп, сиген кезер бичии трактор-биле шаңнаткан, ооң сигенни бөлер дырбаажы база бар. «Торгалыг» көдээ бүдүрүлгениң малчыны Чонар-Даш Куулар ийи дугуйлуг мотоцикл-биле, «Адарганның» малчыны Эртине Ооржак хүнден ажылдаар станция-биле шаңнатканнар.
Тываның көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Айдың Дун чаңгыс чер-чурттуглары – өвүржүлерге байыр чедирип, ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзээш, оларның чамдык эки түңнелдерин демдеглеп, удуртуп турары яамының кылып келген ажылдарын дыңнаткан. Ооң чугаазы-биле, Өвүр кожууннуң шээр болгаш бода малының баш саны чылдың-на 3 хуу өзүп орар. Оон аңгыда, чылгы малдың саны, эрткен чылдыынга деңнээрге, 13 хуу, сарлыктың саны 9 хуу өзүлделиг болган. Ол дээрге, кожууннуң малчын чонунуң кызымак ажылының түңнели-дир дээрзин сайыт демдеглээн.
Ооң чугаазы-биле, 2018 чылдан бээр демнежип ажылдап тургаш, Тываның 17 кожууннарының көдээ ажыл-агый эргелелдерин чүък сөөртүр хааржактыг, бедик дугуйларлыг УАЗ маркалыг машиналар-биле бо чылын чедиштир дерээн, «Кыштаг», «Чаа сорук» төлевилелдерниң киржикчилеринге мал садып алырынга, чурттаар бажың, мал кажаазы тударынга херек хөй түңнүг деткимче акшаны экономика, көдээ ажыл-агый яамыларын дамчыштыр чыл санында берип турар. Ол ышкаш көдээге ажылдаар күзелин илереткен ховар специалистер чурттадыр, хуужутпас бажыңнарны кожууннар төптеринде тудуп эгелей берген. Чижээ, кожуун өнчүзү болур ийи бажыңны ам Хандагайты суурда тудуп турар. Ажылдап келген специалист чоруптар болза, ол бажыңга дараазында келген кижини чурттадыр. Ол ышкаш бичии оолдар, уруглар, аныяктар ойнаар футбол, волейбол шөлдерин Ак-Чыраа, Чаа-Суур, Саглы суурларга бо чылын тудуп, доозуптары көрдүнген дээрзин А. Дун хуралга келгеннерге чугаалааш, Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының Хүндүлел бижиктери-биле Өвүр кожууннуң көдээ ажыл-агыйын хөгжүдеринге киирген улуг үлүг-хуузу дээш Буян Монгушту, Алексей Донгакты, Артыш-оол Натпит-оолду сайыт шаңнаан.
Аңаа улаштыр Өвүр кожууннуң баштыңы, Төлээлекчилер хуралының даргазы чыылганнарга байыр чедиргеш, хөй санныг шылгараңгай ажыл-ишчилерни шаңнаан.
Ол хүн республика, кожуун чергелиг шаңналдарны, белектерни хөй-ле мурнакчыларга, хоочуннарга тывысканы өөрүнчүг болган.
Эрткен чүс чылдың алдан чылдарындан бээр Өвүр кожуунга ажылдап, ооң көдээ ажыл-агыйын сайзырадыр дээш кызып ажылдап чораан хоочуннарның байыр чедириишкиннерин, чугааларын, күзээшкиннерин байырлалга келген чон улуг кичээнгей-биле дыңнаан.
Хандагайты суурнуң Культура бажыңында ажылдап турар «Өлчей» деп ыры-хөгжүм ансамбли (удуртукчузу Тываның алдарлыг артизи Мерген Куулар), Саглы суурдан «Амырга» деп ыры-хөгжүм ансамбли (удуртукчузу Меңги Ооржак) чараш ырлар-биле чыылганнарга аян туткан. Эрткен чылын республика наадымынга организастап эрттирген «Ыраажы малчын» деп мөөрейге тиилекчи болган Аяс Сааяның («Адарган» бүдүрүлгениң малчыны) «Амырга» ансамбль-биле күүсеткени чараш ырызын залга олурганнар таалап дыңнап, диңмиттиг адыш часкап уткааннар.
Байырлалдың түңнел кезээнде чалаан аалчыларын, келген чонун эрттирикчилер чемненир улуг өрээлге чыггаш, хөй аъш-чемин делгеп, хүндүлээш, дедир чоруур узун оруктарынче аъткарганнар. Малдыг, бай Өвүрнүң чону хүндүлээчел-дир дээрзин аңаа эң баштай барган улус бар болза, эскерген боор.
Хенче-Кара Монгуш. Авторнуң тырттырган
чуруктары.