Чаа үн
Аяс Санчай-оол — сөөлгү чылдарда социал четкилерде боттарының чогаалдарын парлап турарларның бирээзи. Ооң ат-сывы-даа, чогаалдары-даа хөйге билдингир апарган. Шүлүктери номчуурга номчуштуг, сагыш-сеткилди кударадып-даа, өөртүп-даа болур шынарлыг.
Мен бодаарымга, олар чүгле бодал, идея талазы-биле эвес, аян-сырын болгаш хевир, тургузуг талазы-биле черле онзагай ылгалып турар-дыр. Литература талазы-биле тускай өөредиг-даа чок хирезинде, ооң бойдустан салым-чаяаны ындыг чалгынныг болган. Кандыг-даа кижи салым-чаяанныг төрүттүнер, а кажан ону карак кызыл ажыл-биле, кызымак чорук-биле өстүрбес, каңнавас болза, оон чүү-даа үнмес болгай.
Аяс Арыг-Үзүү суурда чурттап чоруур. Аңаа база бир онзагай салым-чаяанныг шыырак дээн чогаалчыларның бирээзи Октябрь Туң-оол чурттап чораан болгай. Аяс оон арга-дуржулга ап чораан ирги бе деп айтырыгны чамдыкта харын бодумга салгылаар кижи мен. Чүге дээрге, Аястың шүлүктери баштай көстүп келген үелеринде-ле, езулуг чогаалдар болуп турарын эскерип каан мен. Ооң сагыш-сеткили, угаан-бодалы чүгле шүлүктер-биле, овур-хевирлер-биле долдунган, олар-биле чурттап чоруур хире. Ону биске, номчукчуларга, «Шүлүк аъдым» деп шүлүү бадыткап бээр.
Сагыш-хөңнүм оранының делгеминде
Садырадыр дывыржыткан бодалдарым
Бажын дозуп, бөле шапкаш, ончаладым,
База бирээ эмдик шүлүүм шалбадаптым…
Аяска шүлүк дириг организм болуп турарын каракка көзүлдүр ол бижип шыдапкан. База шүлүк аңаа «шыдалын немеп алыр күжү» болуп чоруурун ол чоргаарал-биле бижээн. «Алдын-Бийир» деп чыындыдан ооң «Хайыралың күштүг, авай» деп шүлүүн номчуптарга, карактарга чаштар безин бүлдейип кээр күчүлүг. Бүгү-ле аваларга тураскааткан улуг диңмиттиг ыр болуп, авазынга кээргелден эге дөзүн ап, төрүттүнген чогаал болур.
Амыдырал шорулгаанга тура дүшпейн,
Ажы-төлүң түретпедиң, күжүр авай.
Ажыл-иштиң кандыызын-даа чажам дивейн,
Амыр-дыш чок кылып чордуң, хөөкүй авай…
Мен бодаарымга, чогаалчы кижи, бир дугаарында, бодунуң чонунуң үзел-бодалын чончу дыл-биле илередир. Дылдың арыг артар чолу база чогаалчылардан дорт хамааржырын ол утпас ужурлуг. Аястың шүлүктери чиңгине арыг тыва дылда бижиттинген, оларда онзагай тыва хөөн-сырын дыңналып турар. Чижек кылдыр алыр болза, ооң йөрээлдери («Башкыларга йөрээл», «Келин кыска йөрээл», «Шүлүкчүге йөрээл») езулуг-ла тыва аян, бодал-биле бижиттинген.
Аныяк чогаалчы Аяс Санчай-оолдуң шүлүктерин номчукчулар «Уучак!» дээш хүлээп номчуур дээрзинге чигзиниим чок ийин.
Сайлыкмаа Комбу, шүлүкчү. #Шын
ДАЙЫН ЧАРЛААШ, ӨЖЭЭН
НЕГЭЭН
Бардам фашист кажар,ооржу ёзу-биле
Барыын чүктен араатанзыг халдап кээрге:
Ынчаардагы даштыкы чурт--Тыва мурнай,
Ырак черде дайзынга дайын чарлаан!
Ада-чурттуң Улуг дайын өөскүп үнген--
Акы-дуңма аймак-чоннар күжүн мөөңнээн.
Талыгырда тывалар оон чыдып кагбаан,
Тайбың чаалап, тулчурундан далдараваан!
Сүбедейниң түрүн тырткан аъттыг-шериг--
Сүрлүг кылдыр шүүргедээн эзирлер дег:
Ачыр-дачыр дайзын-биле сегиржип каан,
Амы-тынын артынга каап,өргүл кылган!
Часпас адар аңчы-меңчи кайгал эрлер
Чалданыш чок маадырлыын көргүскеннер:
Каргыраазын,сыгыт-ырын бадырбышаан,
Калчаа фашист угаан-кудун ышкындырган!
Халап болган эрес-дидим тывалардан
Хартаачызы— Гитлер безин сүртеп орган:
"Кара өлүм" казыргызы бөөлдептерге,
Кайгап-харап,бажы ыжып дээскинген!
Таңды-Саян шириин сиртин, бедиин тепкен--
Таңдаш тыва дайзынынга дүжүп бербээн:
Кылык-килең кыптыктырган өштүглерден
Кыңчыктырбайн,хайыра чок өжээн негээн!
Хөрек чайып,хөме келген "кокайларны"
Хөкпейтир-ле кудуруун сы мунуп турган:
Кажанда-даа көрүп көрбээн дидимнерниң--
Каң дег быжыг тура-соруун базып чадаан!
Чүү-даа чүвээ торлуш дивээн Маадырларның
Сүлде-сүзүүн Деңгер-Дээрлер хайыралаан.
Чаяанындан өлүм билбес чаагай ады--
Чалбарганы Ие-черниң ыдыын алган!
Эрткен дайын уржуктуг бол,төөгүде--
Элеп-читпес арыннарны ажыдып каан:
Өгбелерниң балаттынмас баскан изин,
Өзүп орар салгал төлеп мөңгежитсин!!!
***
"ШҮЛҮК-АЪДЫМ"
Сагыш-хөңнүм оранының делгеминде
Садырадыр девиржиткен бодалдарым,
Бажын дозуп,бөле шапкаш,ончаладым —
База бирээ "эмдик" шүлүүм шалбадаптым.
"Шүлүк-аъдым" чаажыктырып, дериттинер:
Чүген-чулар белдирлери — мөңгүн сөстер,
Эзер-чонаам —эптей салыр элдээртиглер,
Эзеңгилер — эжеп аарым деңнелгелер.
Дергизинде таалыңым дендии ишкир,
Делегейни эргииримни шүлүүм билир.
Шылагзынып,могай бергеш, турупсумза,
Шыдалымны немеп алыр күжүм ында.
Дүргектелген ээр-дагыр оруктарым —
Дүре туткаш,артып алыр аргамчым-дыр.
Четче-бүрүн дерип- каастаан "шүлүк-аъдым"
Чеченнерниң аразынга чарыштырдым.
Тынын тыртып, башкарарым төрээн дылым,
Тыным тудуш агаар,суум дег — ыдыым, байым.
Чүген-суглуум шыңгырт кынныр аялгазы—
Чүрээм чүглээр ырым-биле чаңгыланзын!!!
16.03.2020ч.
***
Мээң бо шүлүүмге Сайын-Херел Өпей чараш аялганы чогааткаш,боду хөгжүм үделгезиниң каасталгазын чедимчелиг кылып, күүсеткеш,сыгыт-ырын кады бараалгадып ырлап каан.
АВАМ — ДИРИГ ЭРТИНЕМ
Авам арны хүн дег чырык,
Аажы-чаңы аажок чазык.
Эргеледип-чассыдарга —
Эмин эртир эргим болгай!
Авам хөңнү чылыг-чымчак —
Ажы-төлге шуут-ла шуглак.
Өртемчейде ону солуур,
Өске кижи тывылбас-тыр!
Авам чүрээ буян долган —
Арбын кежиин өргүп сунган.
Кымдан артык авам алгаайн,
Кызыгаар чок ынаам ырлаайн!
Аксым-кежиин чаяап билир,
Авам — дириг эртинем-дир.
Оңуп читпес ховар-каазын —
Оглу-кызы дөзеп алзын!!!
Улуг-Хем, Арыг-Үзүү.
***
Сеткил ыызы
СЫЛДЫЗЫМ БООП ЧЫРЫ,ОГЛУМ!
Ынак чазың база катап моорлап кээрге,
Ыглап-сыктап, сени чоктап уткудум.
Мээс черден хек-даваннар часты бээрге —
Менди эреп чедеримге,чассы оглум!
Канчалдыр-даа чардыгар дээш,чадап кагдым,
Караам чажын черле тудуп шыдавадым.
Хөрек-чүрек сыңышпастап, ат-ла болдум —
Хөлүн эртир кээргенчиг болдуң,оглум!
Караам уунда шак-ла ынчаар артып кагдың —
Кара баарым ажыңнадыр саргып, аартың.
Кайы хире хилинчекти шыдашканың,
Катап-дагын сактырымга,ырма сынчыын!
Холдан салбайн, өпей ырлыг чайгап чордум,
Хоомай эвес эр-ле болуп өстүң,оглум.
Халаптыг-ла каржы аарыг човулаңы —
Хайыраан чаш назыныңдан чарып кагды!
Солаңгылыг Соңгу чүктүң шолбаны сен —
Сорууң чайнаан сылдызым бооп кыптың,оглум.
Кыска-даа бол,чырыш диген чуртталгаңда,
Кызаш кынган овуруңнуң чырыы өшпээн!
Өжешкен дег,оглум сени хунаап аппаар —
Өртемчейниң үүлезиниң дошкунун аар.
Сени дириг артсын дээштиң тейлеп турган,
Сеткилдерниң мөргүл-үнүн Бурган дыңнаан!
Дүне када аваң удаан,оттурбадың —
Дүвүрел чок,оожум-аяар чоруй бардың.
Сүрээдевейн, карактарың хере көрдүң,
Сүлдең-биле Бурганыңче көдүрүлдүң!
Чоруур шагың чедип кээрин билген ышкаш,
Човууртааның кезек када намдадыптың.
Хензиг чаштан Камгалакчың манап алгаш,
Хенертен-не мөңге дээрже аъттаныптың!
Буурул баштыг улуг өгбең ады-биле:
"Бурган шаңнаан"- оол деп, сени адаан чүве.
Арыг-чаагай — Богдан адың ис чок читпээн,
Амыдырал Номналында бижиттинген!
Чараш бойдус катап оттуп,дирлип турда,
Частың мөңге чалыызы бооп,чүрээм шоңна.
Чайның чечээ айыраң чайт частыр душта,
Чажыттарны ынчан база ажыдаал аа!!!...
Улуг-Хем.01.03.2020 ч.
***
ЭЛЭЭР ЧОРУК ЧУРТТАЛГАВЫС ЭКИЖИТСИН
Хүн-хүн дивес эзириктер "суггарып" кээр,
Дүвүрээзин доюлдурган "адрестер".
Чогуш-кырыш,кемниг херек өөскүдер —
Човаг-хинчек базым санай, кончуун көрем!
Ойнаарактар өртээ-биле торгаап турда,
Он-даа,чүс-даа туттургаштың, кезевестер.
Оюнчук дег бодап алгаш,дам-на баарлар —
Олар байыыр,ижер улус ядарап каар!
Балдырларын сирлеңнедир-ырбаңнадыр,
Бардамнарга хоойлуларны шыңгыыратса.
Бузулган өг-бүле,үзүлген амы-тын —
Бузуттуг саарлыкчыга дужамык болзун!
Арагадан ажык-кончаа черле кирбес,
Артыкшылдыг олча-омак доктаай дүшпес.
Карак чажы,хан-чин оштаан акшалар —
Кажан-на бир хайлыг чудун арттырып каар!
Элээр чорук чуртталгавыс экижитсин,
Эрте дээре боданганы кедилиг боор,
Ажыг суг чок амыдырал ала-чайгаар —
Аас-кежиин эриин ажыр чалгыдыптар!!!
Улуг-Хем.27.02.2020 ч.
***
ЫНАКШЫЛдың ЧырыындА
Ынакшыл чок чурттаары —
Ышкындырыг оштаары.
Ынааңны сен үнеле ,
Ындын бодап хүндүле!
Чаныңда чоок эжиңге
Чалын-одуң шаңна-ла.
Чүреккейиң бодуңче
Чүгле ынчаар чагдат-ла!
Эдеришкен өңнүүңге
Эргим чылыың сөңне-ле.
Хөңнүң чок-даа кижиге,
Хөлүгүр, соок көзүлбе!
Ынакшылдың чырыында —
Ыдык,арыг чуртталга,
Ону чүгле камназа,
Онза чараш чаяалга!!!
Аяс Санчай-оол.
Улуг-Хем.18.02.2020 ч.#Шын