Мээң чаавам чонунга чоорган, хөйүнге хөйлең, буянныг сеткилдиг, херээженнер эмчизи – Мария Ховалыговна Базанова деп кижи. Амгы үеде ол сезен үш харлыг. Торгалыг суурга үзүк чок, үжен дөрт чыл иштинде участок эмнелгезинге ажылдаан.
Алыс боду Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем чурттуг. Ооң ада-иези – Ховалыг Айыр-Санааевич Далаа, Күске Кыргысовна. Эргелиг чаавам арат, тараачын өг-бүлеге төрүттүнген, оларның дун уруу болур. 1955 чылда Шагаан-Арыг ортумак школазын, 1958 чылда Кызылдың эмчи училищезин дооскаш, ол-ла чылын Өвүр кожууннуң Чаа-Суур медпункт эмнелгезинге эргелекчилээн. 1960 чылда хреээженнер эмчизи апарган. Ол-ла чылын бичии уругларга сүт кухнязын ажыткан. Ооң арга-мергежили бедик, ие-чаштарга кичээнгейи улуг, ажылынга бердинген, харыысалгалыг. Билиг бедидер курстарга үргүлчү билиин бедидип, аныяк эмчилерге арга-дуржулгазын дамчыдып, чүгле мергежилдиң тергиини эвес, а хөй-ниитичи. Ие-чаштарның кадыкшылы дээш, лекция, беседаны номчуур, профилактиканы өй-шаанда чорудар, чазык-чаагай шырайлыг эмчи-ле болгай. Ооң хөрээнде: «Коммунистиг күш-ажылдың шалыпчызы», «Күш-ажылдың хоочуну» медальдар база «Иениң алдар ордени» чайынналып чоруур. Тыва АССР-ниң Президиумунуң Хүндүлел Бижии дээш шаңналдар-ла хөй.
Ол амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада, ажы-төлүнүң аразында чиик-чаагай саадап, оларга карак-кулак болуп чурттап чоруур буянныг ава.
Өөнүң ээзи –Дадар-оол Байырович Баазаң, Россия Федерациязының «Улус өөредилгезиниң тергиини» хөрек демдээниң эдилекчизи, хоочун башкы. Өг-бүлезин, ажы-төлүн бут кырынга көдүрген хүндүлүг ада.
Олар пенсияже үнгеш, анаа олурбаан. Өвүрнүң «Ак-Чыраа» совхозтуң бир кодан малын хүлээп алгаш, он үш чыл дургузунда мал бажын чидириг чокка өстүргеш: «Тыва Республиканың алдарлыг малчыны» атка төлептиин бадыткаан. Бодунуң амыдыралында чаңгыс-ла сорулгалыг, чүткүлдүг кижи чедиишкиннерни чедип алыр.
Бо өг-бүле – үлегерлиг ада-ие болур. Ажы-төлү ада-иезиниң изин чандыр баспаан, кыдыын алзы дээди эртемниг, ажыл-агыйлыг. Ада-ие ажы-төлүн бүрүн тыва аажы-чаңга кижизиткен, улугну улуг, бичиини бичии деп хүндүлеп билир. Ие кижи кезээде чымыштыг, бир-ле чүүлдү кылган олурар. Чайын боорга – огород, сад ажылы. Кышка белеткел, чүнү кылбас дээр. Күш-ажыл – кижини чемгерер. Оларның өг-оранынга чеде бээрге, каткы-хөг, чугаа-соот. Стол кырында аъш-чем элбек, үнген-кирген чонунга изиг шайлыг, чугаа-сооттуг. Ындыг онза чаавалыг мен.
2020 чылдың Марттың 7-де Тыва үндезин культура төвүнге «Чаавамга тураскааттым» деп онзагай байырымныг хүн болган. Мен ол байырлалдың шагын соора билип алган, төне бергенде, ам канчаар, «Ава» солуннуң редакторунга хуумда ужуражып, байырымны чедирип, езулуг чаавамны аңаа чедирип, чон мурнунга чугаалаар ийик мен. Озалдаан кижи «Ава» солунга бижээн чүүлүм сөңнеп, хүндүлүг чаавамга шүлүүмнү бараалгаттым:
Дөңгеликтиг хавак черде чавыт бажың
Төөгүвүс оюп эртпейн, сагындырар.
Ие-чаштар амы-тынын камгалаар дээш,
Ийи өрээл бажыңчыгаш туткан турган.
Ие-ада изиг чүрээн илереткен
Идегелим ажы-төлү, салгалым дээш,
Ийи чүрек согуун дыңнап, сагыш аараан
Ие кижи човулаңын кээргеп чордум.
«Акушер»– эмчи, чаңгыс-ла ол, Мария
Авашкылар амы-тынын камгалаар дээш,
Ажы-төлүм ачазынга сүме кадып,
Айга, хүнге калбара дүжүп тейлеп турду.
Оорга-моюн ыстап-саргып, аартып кээрге,
Олут-дыш чок, оңгаар-дескээр союп, курлуп,
«Оглум сен бе, кызым сен бе?– күжүрлер» деп,
Оожургал чок, өлүг-дириг, уе-човуур
арада мен…
Айдан айже, санныг хонук төлүн манаан
Ава кижи тыны дээштиң човап, шылаан.
Кады деңге күжүң мөөңнеп: «Че-ве!» деп-ле,
Ава кижи чиигеп аарга, өөрүүр чордуң.
«Хин-ава сен!.. Чашты холга көдүрүшкен,
Чаагай үүле бүдүрүшкен, эргим чаавам.
Үжен ажыг чылдар эрткен, чеже чаштың
Изиг-халыын түлүк өйүн көрбедиң дээр.
Ажы-төлдүң хинин кескен –Хин-авазы сен!
Амыдырал-чуртталгамда – мээң чаавам сен!..
Кадык-берге үелерде – сүмелекчим болдуң.
Хайыралдыг ава, эмчи – чурттажым сен.
Хинин кескен уйнуктарын бүдүн суму!
Кижилерниң хүндүткели сенде, чаавай.
«Четтирдим» деп чеже ава өөрүшкүзүн
Сеңээ сөглеп, черге чедир мөгейбээн дээр!
Эртем-билииң арат-чонга хайыралдыг.
Эр хей-дир сен, эргим чаавай, хин-ава.
Чымчак сөстүг, караа хоюг, хүлүмзүрээн,
Чылыг холдуг, эмчи, ава, чаава, хин-ава.
Келин кижи келген черге хүндүткелдиг.
Кежик-чаяан хайырлап кээр – уруу болур.
Өнчү малың өдек сыңмас дешкилешкен.
Өөр-өнер ажы-төлүң өөрүшкүзү база сенде.
Соскарбаа Серенада.
Кызыл хоорай. Чурукта: Мария Ховалыговна Базанова. #Шын