Төөгү болгаш үе
1932 чылдың июнь 2-де Сүт-Хөлдүң Ийи-Дыт деп черде алаакта кыштагга, Кара-Суг кыдыынга төрүттүнген мен. Ачам ядыы Хүргүлек деп ашак. Ооң адазы Чамбал. Авам – Сарыглар уктуг Таваакай. Ишкинге чурттап чораан Дондук деп кижиниң уруу. Ачам Үстүү-Ишкин Ондары.
Угувуста улуг мөге-даа чок. Ачам суму мөгези чораан: оваа, буга дагаан черлерге хүрежир. Ачамның ачазы караа согур Чамбалды хүрежип чораан дээр, боду улуг, шыырак. Ооң төөгүзүн билбес мен. Ачамның иезин Хам-Кадай дээр. Мен оолдарның бичиизи мен.
Тараа тарып тура, Комбуй-оол-биле хүрештим. Он ийи катап октаттым. Ыглап, демги кижини соккулап турдум. Эртенинде ол: «Хүрежиилем, Сүүр» — дидир. Комбуй-оолду октап кааптым. Херек кырында ужуп берип турган кижи болган-дыр. Оон эгелеп, хей-аът кире бердим. Август айда өгге олурар кижи чок, шупту — сигенде. Ондар Кошкар-оолдуң акызы Ондар Кодур-оол ол үеде шүглүр турган. Бир катап чем соонда, ону октап турар апарган мен. Бора-Тайга чурттуг Ховалыг Хырын-биле хүрешкеш, ону база октаан мен. Хүрежимниң эгези ол. Кезек оолдар бажың артынга тоннарлыг хүрежир бис. Манчүрек школазы 1952 чылда дүшкен. Мени Хөр-Тайгаже бадырыпкан. 50 хире кижи чадаг-терге садып алган бис. Шупту Суг-Аксында маргылдааларже чоруптар бис, аңаа черниң узунун, бедиин халыыр, чаржыр, волейбол маргылдаазынга киржир. Тыва хүрешке 64-ке бир дугаар хүрештим. Ынчан хүрежир Күжүгеттер бар турган. Кады төрээн алышкылар: Көк-Карак, Быйыргын, Сеглеңмей, Сарыг-оол, Чаш-Уруг, Араптаң, Борбак-оол. Райпога ревизор-бухгалтерлеп турган Быйыргынга таварыштым. Дораан октаттым. Үр болбаанда база 64-ке хүрешкеш, эжен сүлде бо, база-ла Быйыргынга таварышкаш, октаттым. Оон бир хүрешке, май 1-де, 4-ке артым. Ондар Кодур-оолга таварышкаш, октаткаш, хөйлең-биле шаңнаттым. Улуг хүрешче киргеним эгези ол.
Өөм ишти Деспи Санааевна-биле 1951 чылда Манчүрекке өглендим. Ынчан куда эрттирери хоруглуг турган. 10 хире кижи бир хой өзеп алгаш, шайлаан чүве. Улуг уруум Света 1952 чылда төрүттүндү, Саша 1954 чылда, а эң бичиизи Алекмаа 1956 чылда. 1956 чылда угаан кирип, өөренир болза эки-дир дээш, Кызылга келдим. Кызылга совпартшколага өөренип турумда, шыдыраа, волейбол спорту бар чораан. Хүрешкеш, шүглүп турдум. Шаңналга стол, хол шактары бээр чүве. Акызы, дуңмазы хүрешке таваржырга, ужуп бериптер чүве. Ол үеде «фестиваль» деп сөс тывылган. 1957 чылда көдээ черлерден мөгелер келген. Сарыглар Семис-оол, Сарыглар Сергештек, Доңгак Комбу оларның-биле таныштым. Ынчан эки хүрежип эгелээш, угаан база кирип келген мен. Хүреш чүгле күштен эвес, угаандан база кончуг хамааржыр чүве. Угаан биле күш катай, дески турар ужурлуг. «Кандыг арга ажыглаарыл, канчаптарыл?!» деп доктаамал бодалдыг турар сен.
Мен хүрежип турумда, моол мөгелер чүгле 1966 чылда келгеннер. Ынчан «Спартакиада народов Сибири и Дальнего Востока» деп чүве турган. Ак-Туругга школа директорлап тургаш, будум хирээге алзыпкан мен. Ынчан аскак хүрешкеш, 74-ке моол эрге октаттым. 64-ке Биче-оол Монгул-оол Сухэ деп моолду октадым. 1976 чылда Моолга 30 кижи бардывыс. 64 мөге салган. Ооң соонда моолдар кээп хүрежип эгелей берген. Эгезинде моолдар бисти октап турдулар. Бис оларның-биле хүрешкеш, хүрежир ужурун билбейн турган бис. Олардан коргар турганывыс база чадавас. Олар адаккы баг-биле кончуг хүрежир. Ынчан бистиң назынывыс улуг, 35-45 харлыг бис. А моолдар ышкаш аңгы тренерлиг, доктаамал тренировкалыг турган эвес бис. Психологтуг белеткеливис шуут чок.
Моолга Улан-Баторнуң төп стадионунга бардывыс. Оларда жеребьевка чок. Улуг саазыннарда мөгелерни бижип каан турар. «Ол аймактан мөгени үндүрүңер!» дээр. 8 мөге артканда, Авырга мөге бир мөгени амалап аар. Эң ыраажы, чечен-мерген кижи 5-6 минута иштинде ону алгап-ырлап кээр. Ооң төрүттүнген черин, каяа, каш-чеже шүүлгенин алгаар. Мөгелер тускай олурар черлиг. Ында радио бар, ону дыңнааш, шөлче үнүп кээр. Мөгелерни аймак «Начыны», «Чааны», «Арзылаңы» дээр. «Арзылаң» атты катап тургускаш, Семис-оол Сарыгларга, Маадыр Монгушка, Владимир Монгушка берзе чүл? Аяс эвес болза, өске мөгелер шүглүп болур. «Улуг-Хемниң Начыны» деп атты 3-4-ке арткан мөгелерге берзе.
Шүглүр дээн бодалдыг кижи 8-ке келирге, өзү карарып орар. Бардамнаар болза хей.
Бистиң хүреживисте четпес чүүлдер бар болдур ийин. Федерация даргазында 64-түң чириин дуглаваан-даа кижи олуруп турар. Чадаананың Владимир Монгуш ышкаш эрлер салыр болза эки. Тыва хүрешти хостуг хүреш улузу удуртуп турар. Олар тыва хүрешти хүрежип чорааннар бе, билир бе, ону көөр болза эки.
Мөге салыкчыларын өөредир ужурлуг. Шаанда болза, артистер Максим Мунзук, Николай Өлзей-оол, Виктор Көк-оол мөге салыкчылары турдулар.
"Мөге биле мөге эвес кижини канчап билип ап болурул?" – деп, Тес-Хемден Семен Самдан деп улуг мөге кижиден айтырган мен. Ооң чажыттарын ол меңээ чугаалаан чүве. Мөгелер чемненип олурган болза, оларның кайы талазы-биле хүрежирин билип алыр. Элезинге будун базыптарга, таваңгайының ортузун көрүп тургаш, оон билип алыр. Шаанда байлар-дүжүметтер бодунуң мөгезин өске черге чемгербес турган. Мөге кижи эътти кайы талазы-биле дайнаарыл? Оон билип алыр. Мөге кижи канчаар удуурул? Буттарындан, чем чииринден билип алыр. Ол кижи оң талазы-биле хүрежир эвеспе, чок болза, аай-дедир хүрежир эвеспе дээн ышкаш. Ону бижип каан мен, ол менде бар.
Дөрт-хончу. Удурланыкчызының кырынче шурай бээр. Кижиниң туружун көрүп тургаш хөделир, өрү шураар болза, буттадыр. Шору хүрежи берген чылдарымда дөрт-хончуга тудуп алыр болзумза, анаа каткым кээр турган: «Бо-даа мээңии-дир!» деп бодаар мен. Дөрт-хончуга дораан чыыра тыртар, дөңмектиң иштинден дегээлээр, артындан мундурар. Бүзүрелдиг арга кылыр. Спартакиада соонда эгин содаандан алгаш, балдырлаар арга-биле хүрежи бердим. Күш үнмес, дүрген хүрежирге саат чок.
1966 чылда Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн Чүктүң чоннарының спартакиадазынга Тывага (76 кг өрү) чемпионнадым. Чита облазынга Ачинск национал округка аар деңзиге база тииледим. Улан-Удэге чемпион болдум. 1970 чылдарда Якутияга судьялап чордум.
Тывага хөй катап шүүлген мен. Кызылга Наадымга 5 хире шүглүп чордум. Советтиг Тываның 15, 20 чыл оюнда шүүлдүм. 1956, 1957, 1958, 1959 чылдарда Май 9-та. 1971 чылда (40 харлыымда) Тес-Хемниң Валерий Араптаң шүүлген, мен үжүүрлештим. 9-ку Спартакиадада база 1965 чылда Улуг Тиилелгениң 20 чыл оюнда 64 мөге аразынга шүглүп чордум. 1964 чылда ачам аараан, Суг-Аксынга чеде бээримге, хүреш болур дээн. Бир оолдуң эгин содаан, база бир кижиниң сапогун ачылап алгаш, чүвүрүм хончузун даггаш, хүрештим. 4 кижи артывыс: Куулар Кавыш-оол, Сарыглар Семис-оол, Шемиден Монгуш Михаил, мен. Кавыш-оол Семис-оолга ужуп берди. Иелээ арткаш, Семис-оолду эгин содаандан алгаш, шелеримге, мурнумга келирге, балдырдан алгаш октадым. Тургуза тыртып кээримге: «Хей-дир, чээн. Сени ам Тывада октаар кижи чок-тур» — деп, Семис-оол даайым ынча дидир. Семис-оолда бардамнаар, улуургап чоруур чүве чок. Бодун топтуг, эки алдынар. «2 шакта хүреш» дээн болза, 1 шак бурунгаар кээр. Бистиң ол үениң мөгелери ындыг чурумнуг болдур ийин. Ам болза, кыйгырып-ла турар-дыр. Семис-оол хүреш үезинде өскээр көрбес, хүрешкен улус кайгаар: канчаар хүрежип турарын, кандыг арга ажыглап турарын көөр.
Девиг. Шаанда мөгелер улус мурнунга тепсенирге, чер сиртиңейнип турар чүве. Адын адаарга, содак-шуудааның баан дыңзыткаш, мөге салыкчызынга шошкуп чеде бээр. Баштай солагай талазынга туруп алгаш, эгинден даянгаш, долганып турар. Девиржип турган аъттар ышкаш. Девиирде далаш чок. Кончуг девиир эрлер турган. Барыын-Хемчиктен Куулар Ашак-оол, Эйлиг-Хемден Санчы Кертик-оол. Девиг дээрге ийи чалгынын херип алган эзир куш дег болгай.
Тывага эң эки девиг Сүт-Хөлдүң Доңгак Дарыжыктың турган. Ол ийи караан шийип алгаш, ийи базым таваар чоруп орар. Мөгелер девип кааптарга, ол чаа-ла девиин доозуп турар. 1949 чылда ону Чадаанага көрген мен. Тывада ол дег сүрлүг, чараш девиир кижи чок. Халап болган кижи. Шаанда мөгелер содак-шудаан элик, хүлбүс кежинден боду даараар турган. Баа инек кежинден. Орлур, үстүр деп чүве чок. Девиг онаанга удур болур ужурлуг. Эжин көргеш, сузу бастынар азы хей-аът кирер. Күш четпес-даа болза, хартыганың кашпагайы-биле девип келгеш, хүрежи бээрге, демгизиниң чүрээ саргыыр, коргуп турар эвеспе.
Эки девиир эрлерниң сүлдези бедик. Мөге үнгенде, дөңмектерин чаа часкаар, октап кааш база дөңмектерин чаа часкаар. Ооң ужуру – мөге кижи артык күштүүн көргүзүп турары ол, база эът-мага бодунуң хан-дамырын экижидип – нугуп турары ол. Ынчаар часкай бээрге, буттар билинмейн барган боор, оон миннип кээр. Колдуунуң адаандан хой дег көвүк төктүп турган дээр. Бис – тывалар бир-ле чүвеге сонуургаачал болгаш, хайнакташтырып алган, моолчургу кылдыр девиир болу берген бис.
Бис, Сүт-Хөл улузу, ада-иези тиилелгени күзээр. Кижи ханы боданып чоруур, эш-өөрүнүң чагыг-сөзүн күүседир дээш, кызар апаар. Бодун шүгдүнер. Кожуун, арбан даргазы: «Төрээн чериң ат-алдарын бода, дүрген кашпагай хүрежип көр» деп чагыыр. Ол кончуг дээштиг боор чүве.
Улуг хүрештер баар дээнде, кижи уйгузу келбес. «Ол кижи таваржып келзе канчаптарыл?» деп бодаар. Аңдарлып-дүңдерлип, даңны атсы уйгу чок. Бичии када кум кынны бергенде, дүжей бээр, улаарай бээр. Канчаптайн? Кандыг арга кылыптайн? Кымга таваржыр мен?
Хомушку Киров кандыг-даа аргалыг, кончуг эр. Тывага кандыг эрлерни турбаан дээр! Сарыглар Сергештейниң холдары угжок. Ам мөгелер бичиилей берген. Чамдык эрлер анаа семис-тир, шаанда хырынныг кижи чок турган. Сарыглар Семис-оол девий бергеш, хөрээн өрү тыртыптарга, бели хензиг чүве апаар. Донгак Мартаажык, мөге Серен, Ховалыг Сарыг-оол – кымнарны кандыг дээрил!
Ынчан хүреш шаңналы шоолуг эвес турган. Мал хөй-даа болза, ооң-биле шаңнавайн турду. Наадым 7 айда турган чүве. Кол чүве – ажылче сагыш салыр турган, сиген кезилдези, тараа суггарар дээш. 1964 чылдың октябрь 11-де Тываның Совет Эвилелинге каттышканының 20 чыл оюнда Кызылга дериг-херекселдерлиг аътты баглап каан, шүүлген мөге алыр дээн. Мен шүүлдүм, Сагаачы Кызыл-оол үжүүрлешкен. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры Ооржак Лопсаңчап аътты меңээ тудусту. Стадионну 3 долгандыр халыттым. Лопсаңчап: «Ча, оглум, аътты сооңдан чорудуптар мен»— диди. Чана бердим. Ол аътты олчаан бербээн. Айтырбаан-даа мен.
1971 чылда Тыва Арат Республиканың 50 чылында мен үжүүрлештим. Араптан Валерий аътты алгаш, чоруй барды. Ынчан дуран алдым. Алган шаңналдарымдан чүгээрлери мындыг. Албаан аъдым биле бир дурандан аңгыда, үш катап 16 база 28 дугаарлыг дүүргелер алдым. Майыктааш, чүвүр кылыр пөс-даа бээр чораан. Болганчок хол азы стол шагы, азы бир тоннук моол торгу бээр чүве. Дуранны катымга бердим, аңнаар кижи. Алдан-Маадырларның 100 чыл оюнда Монгуш Владимир Ооржак Деңгей-оолдуң ак аъдын алды.
Мээң оолдарымда хүрежиптер кижи чок, ие угу салгаар деп чүве шын. Мен 1952 чылдан бээр чиик атлетикага шыырак турдум. Чадаг чарыш, черниң бедии – 155 см., коньки, лыжага республикага киржип турдум. Волейболга 1957 чылда Абаканга Куулар Даржаа, Кумаяк суглар ойнап чордувус. 1958 чылда Амур облазында Благовещенск хоорайже Куулар Даржаа, Монгуш Сергей, Кумаяк, Улуг-Хемден Монгул-оол Биче-оол суглар ойнап чордувус. Шыдыраага, стол теннизинге ойнаар мен. Шыдыраага шаңналче бо-ла кирер кижи мен. 4-5 чыл бурунгаар, 60 хар ажа бергенимде, республиканың спорткомитединиң эрттиргени өг-бүлелер аразынга волейбол маргылдаазынга «эң эки камгалакчы» дээш хой-биле шаңнаттым. Штанга, шой-даа көдүрүп турдум.
Ол шагда Кызылга хүреш боорга, «5 чыл» стадионунда спортзалга мөгелер чыдар боор чүве. 11 шак чеде бээрге, мөгелерни дораан четчелээр, айтырар. Биске сыртык биле байковый чоорган берип каар чүве. Ында аңаа чугаалажып чыдар бис. Ам болза: «Мөңгүлектен» бериңер!» дээр ыйнаан.
Маадыр-оол Ховалыг дыңнап бижээн.
Күш-ажылдың хоочуну, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, альпинист, чогаалчы. #Шын