Надя Рушеваның 70 харынга
Бүгү делегейге чурукчу ат-сураа алгаан уруг Найданның азы Надяның салым-чолу Тыва Арат Республика болгаш Совет Эвилелиниң салым-чолу-биле харылзаалыг болган деп-даа политикчидип-даа болур. ТАР-ны ССРЭ-ге каттыштырган соонда, бир чыл эрткенде, 1945 чылда совет орус чурукчу Николай Рушевти Тываның хөгжүм-шии театрынче чурукчуладып чоруткан. Аңаа ол ажылдап тургаш, тыва балет артистериниң бирээзи Наталья Ажыкмаа-биле таныжып алгаш, өг-бүле тутканнар.
Совет Эвилелинден Моолдуң найысылалы Улан-Батор хоорайга ажылдап чеде берген аныяк специалистер, чурукчу Николай биле балет артизи Наталья Рушевтерниң өг-бүлезинге 1952 чылдың январь 31-де чаш уруг төрүттүнерге, моол лама ону Найдан деп адап каан. Бо аттың моол утказы – мөңге назын. Найдан деп ат бичии уругнуң салым-чолунга бир янзы салдарлыг болган деп болур. Ооң 4 – 5 харлыында-ла чурууру, чураан чуруктарының бир янзы онзагайлыы ону көрген кижилерни шуут кайгаткан. Чуруур салым-чаяанны бурган бичии уругга сөңнээн деп болур. Надя чайгаар-ла чуруур апарган. Ак саазынны мурнунга салгаш, карандаш-биле дүрген чуруй кааптар. Бир эвес ооң чуруур дээн бодалы чуруттунмайн барган болза, өске саазынны алгаш чуруй бээр. Уруунуң чуруур аяны бир янзы дээрзин ада-иези эскерип кааш, ооң чуруурунга киришпес деп шиитпирлээннер. Ынчангаш ачазы уруун чуруурунуң аргаларынга өөретпээн, ооң чуруурун хайгаарап, эки чураан чуруктарын мактап каар чораан.
Чөөн чүк улустарының назы-хар санаашкыны-биле Надяның чылы кирип, он ийи харлап турда, уруунуң чуруктарын ачазы чурукчу эш-өөрүнге көргүскен. Олар дораан-на ооң уруу кайгамчыктыг салым-чаяанныг чурукчу-дур деп магадап, делгелгелерге киириштирерин, чонга көргүзерин саналдааннар. Эштериниң сүмелээни-биле уруунуң чуруктарын ачазы “Пионерская правда” солуннуң редакциязынга аппарып көргүскен. Надяның чуруктары графика хевиринге чуруттунган болгаш, солунга парлап үндүреринге дыка таарышкан, черле ынчаш чурааны бир янзы боорга, “Пионерская правда” солунга дораан парлаан. Надяның чуруктарын магадаан, үе-чергези чурукчу-биле таныжып алыксаан дугайында хөй чагаалар бо солуннуң номчукчулары оолдар, уруглардан редакцияга келген. Шак ынчаар чурукчу уруг Надя хөй нация совет уругларга билдингир апарган.
📢Баштайгы делгелге
Надя Рушеваның чуруктарының баштайгы делгелгелери “Юность” сеткүүлдүң редакциязынга, Москваның күрүне университединиң “Уран чүүлдер клувунга” болган. Чурукчулар, чурулга уран чүүлүнүң мөгейикчилери Надяның чуруктарын болгаш ооң чуруур онзагай аянын дыка бедии-биле үнелээннер. Совет Эвилелиниң болгаш даштыкы солуннарга, сеткүүлдерге Надя Рушеваның чуруктары, элээди чурукчунуң чогаадыкчы ажылын мактаан чүүлдер үнгүлеп келген. Надяның он чеди харлаанынга чедир Москвага, Варшавага, Ленинградка, Польшага, Чехословакияга, Румынияга болгаш Индияга ооң чуруктарының делгелгелерин организастаан. Найдан азы Мөңге назын деп аттыг чурукчу уруг делегейниң чурулга уран чүүлүнүң төөгүзүнче Надя деп ат-биле кирген.
Надя Рушеваның чурукчу чогаадыкчы ажылын нарын классиктиг шынарлыг кылдыр тайылбырлаксаар, харын-даа мырыңай политикчидер хөөннер совет үеде тургулаан. Лев Толстойнуң “Дайын болгаш тайбың”, М. Булгаковтуң “Мастер биле Маргарита” дээн ышкаш классиктиг чогаалдарын Надя номчуп, оларның утказын хандыр угаап билип, оларга иллюстрация чуруктарны чураан деп чамдык кижилер бижип турганнар. Надяның ада-иези, ооң эш-өөрү болгаш бичии чурукчуну эки билир кижилер ындыг уткалыг чүүлдерге удурланмаан-даа болза, улуг хемчээлдиг болгаш ханы философчу чогаалдарның утказы бичии Надяга шоолуг-ла сонуурганчыг эвес, оларга иллюстрация чуруктар дээрге ол чогаалдарның маадырлары чурукчу уругнуң карактарынга канчаар көзүлгени-дир деп билир чорааннар. Классиктиг чогаалдарның маадырларының овур-хевири Надяның чуруктарында бөдүүн болгаш чиик, аар философчу хөөн чок.
📢Надяның сөөлгү чылы
Надя келир үеде ном графиги, кайгамчыктыг иллюстратор чурукчу апаар деп чурулга уран чүүлүнүң специалистери санап турганнар. А Надя боду Бүгү-эвилелдиң күрүнениң кинематография институдун дооскаш, мультипликатор болуп, бичии уругларга мультфильмнер үндүрерин күзеп чораан.
Надяның күзели бүтпейн барган. Бурган башкы ону кайгамчыктыг чурукчу салым-чаяанныг кылдыр чаяаган-даа болза, ооң назы-хары кыска болган. Үе-чергези оол Олег-биле ооң аразында ынакшыл чаа-ла частып келгенде, Надя он чеди харлыында чырык өртемчейден хенертен чоруй барган – ооң мээзиниң дамыры чарылган. Надяның бижип турганы чуруктарлыг чагааларны амгы үеде билдингир режиссер Олег Сафаралиев камныы-биле шыгжап чоруур.
Онзагай салым-чаяанныг чурукчу Надя Рушева ада-иезиниң, эш-өөрүнүң, таныжы оолдуң сагыш-сеткилинге он чеди харлыг элээди уруг хевээр чуруттунуп артып калган.
Уруунуң ат-алдарынга, ооң онзагай чурукчу салым-чаяанынга болгаш чогаадыкчы өнчүзүнге тураскаалды тургузарынга боттарының арткан амыдырал-чуртталгазын, сагыш-сеткилиниң күжүн ада-иези берген. Уруунуң чогаадыкчы өнчүзү 12 муң чуруктарның делгелгелерин Совет Эвилелинге, Россияга болгаш даштыкы чурттарга организастап эрттиргеннер. Николай Константинович уруунуң дугайында “Надяның сөөлгү чылы” деп номну бижээн. Царицыно хоорайда, Надяның өөренип турганы 470 дугаар школаның өөреникчилериниң, башкыларының болгаш ада-иелерниң күжениишкини-биле чурукчу Надя Рушеваның чогаадыкчы өнчүзүнүң музейин 1971 чылда ажыткан.
Тывада база Надя Рушеваның ат-сывын ыдыктыы-биле сактып, ооң чуруктарын камныы-биле кадагалап келген. Ооң адын Кызылда уругларның чурулга уран чүүл школазынга тывыскан, Национал музейде Надяның чуруктарының коллекциязы делгеттинген, Тыва радионуң алдын шыгжамырында Надяның чугаазы, үнү бар. Тываның улустуң чогаалчызы Екатерина Танова Надя Рушеваның авазы Наталья Ажыкмаа-Рушеваның дугайында “Иениң салым-чолу” деп тоожуну бижээн. Уруу Надяның хууда эт-севин, янзы-бүрү бедик шаңналдарын, Николай Константиновичиниң чуруктарын, өг-бүлезиниң эт-херекселин, библиотеказындан элээн хөй номнарны, ниитизи-биле муң ажыг үнелиг чүүлдерни Наталья Дойдаловна Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинге дамчыдып берген.
Надя Рушеваның чуруктарын делегейниң эң улуг чуруктар фондуларында кадагалап, эң улуг делгелгелерни организастап эрттирип, ооң дугайында хөй киноларны, теледамчыдылгаларны тырттырган, солун-сеткүүлдерге хөй чүүлдерни парлаан. Надя Рушеваның чурукчу салым-чаяанының, чогаадыкчы өнчүзүнүң дугайында эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп турар.
Надя Рушеваның он чеди хар назынныг чуртталгазы, чурукчу салым-чаяаны болгаш чогаадыкчы өнчүзү үе эрткен тудум улам-на үнелиг апаар.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ белеткээн.