ӨГБЕЛЕРНИҢ ИЗЕП КААНЫ ӨНДҮР УЛУГ “ШЫН” СОЛУН
Ыраккы 1925 чылдың август 31 – тыва парлалганың баштайгы национал солуну “Шынның” тургустунган хүнү. ТАР-ның 100 чыл оюн демдеглээн юбилейлиг бо чылда “Шын” солунувус август 31-де 96 харлаан.
Өгбе солунувустуң онзагай хүнүн уткуштур аңаа аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан хоочуннарывыска хүдүткелди илередип, оларны бо хүнде сактып бижиири – бистиң дорт хүлээлгевис. Ынчангаш бо үндүрүлгеге “Шынның” 70 чыл оюнда үнген номдан ушта бижилгелерни, хоочуннарывыстың сактыышкыннарын номчукчуларывыска бараалгаттывыс.
📢Баштайгы редактор
“...“Шын” солун 1930 чылга чедир эрги моол бижик-биле үнүп турган. Ынчан кол редактор деп кижи турбаан. Солунну редколлегия үндүрүп турган. Оон тыва үжүк-бижикти чогааткан соонда, ол-ла чылдың июль 5-тен эгелеп “Тываның шынын” тыва бижик-биле парлап эгелээн. 1931 чылдың бир айдан эгелээш, “Шын” деп адын алганындан эгелээш, солунну үндүреринге кол редактор ат салып эгелээн. Ол Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунуң девискээри Сарыг-Алаакка 1887 чылдың апрель айның чаазында ядыы арат Кандан-оолдуң өг-бүлезинге Маңнай-Байыр Ховалыг төрүттүнген. Ону чон Семис-Маңнай деп шолалаарын бичиимде дыңнаан мен. Шынап-ла, семис, чолдак, тырың кара кижи-ле чүве. Ооң ачазы Кандан-оол ашак моол бижикти эки билир болганындан ол бижээчи дужаалдыг чораан, авазы бай-шыырак кижиниң уруу.
Кандан-оол ашак оглун моол бижикке өөредип алыр дээш, баштай Чадаананың Алдыы хүрээзинге өөреткеш, оон 2-3 чыл эрте бээрге, Үстүү хүрээзинге база-ла ол хире чыл дургузунда өөреткен. Маңнай-Байыр шору эр болуп өзүп, моол бижикти элээн билир кылдыр өөренип алган. Оон-даа эки өөренип алзын дээш ачазы ону Моолдуң Улан-Баторже чорудупкан. Аңаа Маңнай-Байыр дөрт чыл өөренгеш, чанып келген. Оон эгелээш, феодалдыг Тыва үезинде, аныяанда-ла бижээчи дүжүмет дужаалды эдилеп эгелээн...
Маңнай-Байыр Ховалыг боду оожум, хөй чүве чугаалавас, дузааргак, ак сеткилдиг кижи чораан. Ол үеде эртем-билиглиг кижи болганда, ТАР Чазаа аңаа кандыг-ла ажылды бээр болдур, ону күүседир дээш, ол кызымак ажылдап, “Шын” солуннуң кол редакторунга-даа, ТАР Үстүкү шүүгүнүң байысаакчызынга-даа ажылдап турган деп, ону кончуг эки билир чораан Ооржак Лама чугаалаар...
Маңнай-Байыр ажыл-албанындан халажып алгаш, көдээге чурттап олурда, 1936 чылдың сентябрьдан эгелеп, ооң кырынга кара булут диргелип келген. Ол үеде “Шынга” ажылдап турган Монгуш Лүндүп Чадаанага сургакчылап чорааш, ооң өөнге барган. Маңнай-Байыр өөнге эзирик олурда, демгизи кирип келирге: “Сен чүге мээң өөмде кирип келдиң, Лүндүп? Мени мегелеп, шүгүмчүлеп тургаш, редакторумдан үндүрткен болгай сен” – деп, чалчааш, өөнден үндүр ойладыпкан.
Монгуш Лүндүп Кызылга келгеш, 1936 чылдың сентябрь 12-де ТАР Үстүкү шүүгүге чүве бижээн. Ол бижикти барымдаалааш, Кандан-оол оглу Маңнай-Байыр Ховалыгга ТАР Эрүү-дүрүм хоойлузунуң 10, 11, 12, 13 чүүлдери-биле контрреволюстуг хоралакчы шпион организациязының бир киржикчизи дээш херек оттургаш, 1938 чылдың 11 айның 1-ниң хүнүнде күрүнеге эң айыылдыг херек дээш тудуп бажыңнаан. Бажыңнадырда ол 41 харлыг, бир кыстыг, бир оолдуг турган. Маңнай-Байырны Саян Моломдай тудуп бажыңнаан.
Ооң херээн ТАР ИХЯ-ның төлээзи Монгуш Тыртый-оол 1938 чылдың 11 айның 14-түң хүнүнде чаңгыс байысаагаш, ишти-даштында бижээн 4-ле саазынга байысаалганы чоруткаш, чаңгыс-даа херечи киириштирбейн, ооң-биле ол херекти үзе шиитпирлээш, 1938 чылдың декабрь 6-да буруудадыр доктаалды бижип дооскаш, ук буруудалды ТАР ИХЯ-ның сайыдынга бадыладып алган.
Маңнай-Байыр Ховалыгның буруудаттырган чүүлдери:
Моол биле Тываның революстуг нам-чазаан Японнуң дузаламчызы-биле чок кылып узуткаар деп турган.
ССРЭ биле ТАР-ның харылзаазын үзер деп турган.
Чүрмит-Дажы биле Моолдуң Кенденниң аразында харылзаа чагаазын үргүлчү бижип берип турган дээш.
Бо үш чүүл-биле буруудаткаш, 1938 чылдың 12 айның 10 хүнүнде ТАР ИХЯ-ның шүүп үзер коллегиязындан Маңнай-Байыр Ховалыгны дээди хемчег-биле боолап шиидер деп шииткелди үндүрген.
Ук шииткелди 1938 чылдың 12 айның 13-түң хүнүнде кежээкиниң 19 шак 15 минутада күүсеткеш, черде хөмген дугайында ИХЯ-ның ажылдакчылары Мандараа Седип, Седен, Парчың, Тыртый-оол олар акт тургускаш, ат салганнар. Ол актыда күрүне прокурору турган Шоома ат салган...
Маңнай-Байыр Ховалыгның херээ-биле Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң чанында күрүнениң айыыл чок чер комитединиң даргазының оралакчызы полковник Борбак-оол биле Тыва АССР-ниң прокурору Дорун-оол таныжып, хынааш, Тыва АССР-ниң Дээди судунга 1963 чылдың март 14-те киирген бижиин ёзугаар, ук херекте хоойлу-дүрүмге удур чүнү-даа кылбаанын барымдаалааш, Маңнай-Байыр Ховалыгның херээн Тыва АССР-ниң Дээди судунуң доктаалы ёзугаар 1963 чылдың апрель 1-де агарткан.
Шынчы, ак сеткилдиг, эш-өөрүнге эптиг, төлептиг, нам кежигүнү Маңнай-Байыр Ховалыгның чырыткылыг эки ады шак ынчаар эгиттинген...”
Кызыл-оол Монгуш
Репрессия музейиниң директору (“70 чыл “Шын” номдан ушта
бижилге. 1995 чыл.)
📢Тыва араттың башкызы
“...“Шын” солунну тыва арат чоннуң башкызы деп хөөрем чокка чугаалап болур. 1930 чылдарның эгези – тыва бижиктиң чаа чогааттынган үези. Эң-не баштай тыва бижиктиң үжүк алфавиди “Шынга” парлаттынган...
Эрте-бурунгу тыва черге ол дээрге онзагай болуушкун болурундан аңгыда, бүгү чоннуң байырлалы, кижилерниң национал чоргааралы, хей-аът киирикчизи болу берген...
Бижикти өөренириниң бөдүүн дүрүмнерин, үжүглелди, солун арыннарынга парлап эгелээн. Бүгү чон улуг-бичези чок бижик өөрениринче кирипкен. Баштай-ла номчуп, бижип өөренип алганнары бижик бөлгүмнериниң башкылары апаргылаан. Моон ап көөрге, “Шын” солун тыва черге культура революзунуң чүгле тарадыкчызы эвес, организакчызы, башкызы база болу бергени ол-дур ийин...”
(“70 чыл “Шын” номнуң 43 дугаар арнындан ушта бижилге. 1995 чыл.)
📢Организакчы болгаш кижизидикчи
“Парлалга, ылаңгыя ооң бир кол кезээ болур солун болза, чоннуң культурлуг деңнелин бедидеринге, мурнакчы дуржулганы нептередиринге, амыдыралдың чаа чедиишкиннерин шиңгээдип алырынче массаны организастаарының чугула чепсээ...
Харыысалгалыг болгаш улуг хүлээлгелиг албан черинге ажылдаары – берге-даа, негелделиг-даа. Ынчангаш 1943-1946 база 1949-1953 чылдарда “Шын” солуннуң редакторунга ажылдаан үемни черле утпас мен...
Берге чүве болза, ажылдың далаштыы. Фронтуда байдалдың дугайында медээлер келирге, оларны тыва дылче очулдургаш, машинага кагыскаш, ол дораан өрүлгеже киирери эң чугула, соңгаарладып болбас ажыл. Солунну өй-шаанда үндүргеш, почтага эртен дужаары албан. Чамдыкта солун үнери озалдай-даа бээр. Чүге дизе электри өже бээрге, типографияның парлаар машиналары туруптар чүве болгай. Ындыг үеде солун үндүрер дежурныйларга дыка берге. Электри эртенге чедир-даа кыппайн баар...
Ол үеде Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдары болгай. “Бүгү чүвени – фронтуга!”, “Бүгү чүвени – тиилелгеге!” деп лозунг ынчан ажылдың кол угланыышкыны турган. Бир дугаарында маадырлыг Кызыл Шеригге дузаламчы чыырының калбарып турарынче улуг кичээнгей салып турган бис...”
Оюн Толгар-оол
(“70 чыл “Шын” номдан ушта бижилге. 1995 чыл.)
📢Национал интеллигенцияның тургустунарынга чугула рольду ойнаан
“... Хар-назынның хып дээн үезинде салым-чаяанныг журналистер коллективинге ажылдай бергеним меңээ амыдыралдың улуг школазы болган. Чүгле мен эвес, редакцияның бүгү коллективи аныяктар турган деп хөөрем чок чугаалап болур.
Улуг-биче-даа дивес, эрге-дужаал-даа барымдаалавас, шуптузу бир демниг ажылдаар, бот-боттарынга ижин-кара чокка дузалажыр мындыг найыралдыг коллектив белен турбас деп бодаар мен. Санывыс эвээш-даа болза, ажылывыс бүдүнгүр, солуннуң номер бүрүзүн номчукчуга чедингир кылдыр үндүрүп турган бис. Солуннуң редколлегиязы неделяда үнер номерлерни планнаарда, ооң жанрынче улуг кичээнгейни салып турган. Аргалыг-ла болза очерктер, чечен чугаалар, фельетоннар, чурумалдар парлаттынган турарын оралдажыр турган чүве. Ону кылыптар талантылыг кижилер ынчан солуннуң редакциязынга бар турган. Кысказы-биле чугаалаарга, “Шын” солуннуң редакциязы национал интеллигенцияның тургустунарынга чугула рольдуг болган. Редакцияга бүгүдеге билдингир чогаалчылар Степан Сарыг-оол, Сергей Бюрбю, Юрий Кюнзегеш, Байкара Хөвеңмей, Салчак Тамба, Салим Сүрүң-оол ол үеде ажылдап турган. Амгы үеде сураглыг чогаалчылар Кызыл-Эник Кудажы, Олег Сувакпит уран чүүлге салым-чаяанныг кижилер боттарының чогаалчы мергежилин солун редакциязындан эгелээн. Ол үеден амдыгаа чедир-даа бедик мергежилдиг журналистерниң санынга кирип келген, санадып турар Алексей Дүгержаа, Алексей Чараш-оол, Маады Кара-Тоннуг, Сергей Кызыл-оол, Валерий Шаравии болгаш өскелер-даа, он-он талантылыг кижилерниң солун ажылынга киирген үлүг-хуузун канчап уттур боор...”
Күжүгет Шойгу, 1956-1960 чч редакторлаан.
(“70 чыл “Шын” номдан ушта бижилге. 1995 чыл.)
📢“Шын” солун – амыдыралдың школазы
“...Чүс-чүс чылдарда көжүп чораан араттарның амыдырал-чуртталгазынга үндезин чаартылгаларны кылыр сорулга тургустунган. Хамыктың мурнунда чаа амыдыралче кирери...
Бо чугула ажылга “Шын” солун ылап-ла үнелеп четпес рольду ойнаан деп, хөөрем чок чугаалап болур. “Шын” солун амыдыралдың школазы апарган. Ол бүгү болуушкуннарны чырыдып бижиирде, чүгле кайда, чүү болуп турарын эвес, ону канчаар кылырын чонга өөредир хүлээлгелиг турган...”
(“70 чыл “Шын” номнуң 47 дугаар арынындан ушта бижилге. 1995 чыл.)
📢Чоннуң индири
“... “Шынга”1969-1971 чылдарда редакторлап ажылдап турумда, амыдырал-чуртталга таарымчалыг, бүгү-ле чүве элбек-телбек, чоннуң эп-найыралы–даа быжыг, черле чаагай үе турду. Солун – үе-биле өңнеш турду. Ол дээрге солунчу бүгү коллективтиң, кижи бүрүзүнүң кызып кылайып киирген күш-ажылга үлүг-хуузу ында сиңниккенин херечилеп турар. Редакцияның штаттыг болгаш штаттан дашкаар хөй санныг корреспондентилери, фотокоррлары, бижикчилери маңаа үнелеттинмес үлүүн киирип турган...
Солуннуң хөй үе-шак, чогаадыкчы, тывынгыр чорук негеттинер чымыштыг ажылынга чүгле быжыг туруштуг, чүткүлдүг, бедик мергежилдиг, арга-дуржулгалыг ажыл дээнде уйгу-дыжын уттуптар кижилер шыдажып турду...
Хөй чылдар дургузунда “Шынның” арыннарынга материалдарны доктаамал бижип, солун-биле харылзаазын үспейн чоруур авторлар – корреспондентилер “Шынның” даяныр күжү, ооң бедик индириниң дайынчылары болбушаан турарынга сеткилим өөрүп чоруур, оларга бүгү-ле экини, чедиишкиннерни күзээр-дир мен...”
Кыргыс Диига (“70 чыл “Шын” номдан ушта бижилге. 1995 чыл.)
📢Эш-өөрүмнүң деткимче-дузазының ачызында
“... 1969 чылдың май айның баштайгы хүннериниң бирээзинде “Шын” солуннуң редактору Кыргыс Надылович Диигага ажылдаар күзелим илередип чеде бердим. Түңнелинде, май 6-да, биче литература ажылдакчызы кылдыр хүлээп алган. Оон бээр бо хүнге чедир республиканың ажылчы чонунуң үнелээр болгаш хүндүлээр, ужур-дузалыг солунунуң редакциязында мергежилдиг журналист эш-өөрүм-биле кады ажылдап тургаш, амыдыралдың улуг школазын эртим деп үнелээр мен...
Солунга ажылдап кирген кижиге бир-ле дугаарында тыва дылды эки билири, домактарны шын тургузары, сөс бүрүзүн чаңгыс-даа частырыг чок бижиири, бижик демдектерин шын салыры эргежок болур чорду. Ынчангаш тыва дылдың өөредилге номнарын тып алгаш, мурнунда өөренип турган чүүлдеримни катаптаар, хандыр өөренир ужурга таварышкан мен. Материалдар бижииринге, солуннуң берге болгаш харыысалгалыг ажыл-чорудулгазынга мени Сергей Калзанович Шойгу Сергей Серенович Кызыл-оол, Сыгыр Бай-Караевна Тас-оол, Валерий Севилбаевич Шаравии, Салчак Авыр-оолович Чигжит болгаш өскелер-даа өөреткен. Эш-өөрүмнүң ачызында журналистиң мергежилин шиңгээдип алдым. “Чону чоорган, хөйү хөйлең” деп, тываларның чугаалааны ылап дээрзин амыдыралымдан көрүп, билдим.
1971 чылда “Шын” солуннуң редакторунга Валерий Севилбаевич Шаравии томуйлаткан. Ол эң-не хөй чылдарда редакторлаан удуртукчу болуп турар. Ооң башталгазы-биле коллектив 18 чылдың дургузунда ажылдааш, бодунуң мурнунда салган сорулгаларын багай эвес күүседип, номчукчуларынга төлептиг бараан болуп келген.
Валерий Севилбаевич “Шын” солунга ажылдаар журналистерни шилип алырынче, өөредир, кижизидеринче хүн бүрү кичээнгейни салып чораан. Ынчангаш мергежилдиг журналистер бо коллективтен дыка хөй үнген. Оларның иштинден республиканың удуртур-баштаар черлеринге ажылдап чорааннар болгаш ажылдап турар, депшиттиргеннер барынга коллектив чоргаарланыр. Моон алырга “Шын” солун чүгле бодунга кадрларны белеткеп ап турар эвес,республикага өстүрүп берип турар-дыр...”
Таан-оол Хертек,
Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы чораан.
(“70 чыл “Шын” номдан ушта бижилге. 1995 чыл.)
1995 чылда “Шын“ солун 70 харлап турда, ооң кол редакторунга Владимир Федорович Чадамба ажылдап турган. Ынчан солуннуң редколлегиязы – Н.С. Базыр, М.М. Саая, Н.С. Эргеп, А.Б. Монгуш, А.О. Оскур, В.О. Куулар, В.М. Балчый-оол солуннуң хоочуннарындан сактыышкыннарны чыып, номну тургускаш, парлалгаже үндүрген. Бо хүнге чедир “Шын” солуннуң төөгүзүн, аңаа ажылдап чораан хоочуннарының дугайында, оларның сактыышкыннарын киирген чаңгыс-ла ном – “70 чыл “Шын”.
Амгы үеде солуннуң хоочуннарының аразындан аравыста каш-ла кижи арткан. “Шынның” чажыды болур хоочунувус Зоя Папагаевна Аракчаа 96 харлыында, көңгүс чоокта чаа, өөрүнүң соондан “аъттаныпкан”. Ооң солунга ажылдап чораанының дугайында сактыышкынын 2021 чылдың июль 3-те “Шын” солуннуң дугаары 48 үндүрүлгезинге “Шынның үежизи” деп аттыг материалды парлаан бис. Ында хоочун солунга ажылдап чораан үелериниң дугайында сактыышкыннарын бижээн.
Бо удаада, санныг арткан улуг хоочуннарывыстың бирээзи, 84 харлыг Аный Иргитовна Демир-оолду редакцияже чалаарывыска, ол күзелдии-биле келгеш, солуннуң 96 харлап турар хүнүн уткуштур бодунуң сактыышкыннары-биле үлешти:
“Бир дугаар бо солунга 1958 чылда ажылдап чедип келиримге, мени ажылга хүлээп алган редактор Күжүгет Шойгу Серээевич. Кончуг кижизиг, улусче кажан-даа үнүн бедитпес, эки-ле ажылдап турган дарга чүве. Хурал-суглаа үезинде өөредиглиг, чугаа-сооду таптыг кижи. Частырыг-даа кылыптарга, сагындырыг бергеш, чагып-сургаар турган. Даштындан көөрге, шириини кончуг, а шынында, дарга дыка чымчак. Ынчан уруг-дарыы бичии чүве. Редакцияга ийи бичии уруглары бо-ла халып кээрлер. Ам болза бирээзи Сергей Шойгу, өскези, чок болган уруу Лариса Күжүгет-тир ийин. Мен олар чаш турда келген-дир мен бо редакцияга. Бодап олурарымга, дыка-ла хөй чылдар эрткен-дир.
Эгезинде материалдарны парлаар кижиниң чанынга номчуп бээр тудуп берикчизи кылдыр ажылдап кирген мен. Оон элээн болганда, корректорже шилчидим. Ынчан редакторувус Шойгу дарга 2-3 чыл ажылдап чоруй Дээди Советче депшээш, чоруткан чүве.
Ол үеде кончуг шыырак корректорлар Галина Бады-Сагаан, Екатерина Харлыг, Өпеен Оюн, Сиирин-оол Оюн ажылдап турганнар. Ам ол эштеримден кым-даа артпаан. Бодум бо солунга үзүктел чок 30 чыл ажылдаан мен. Ол үе дургузунда хөйге билдингир Байкара Хөвеңмей, Степан Сарыг-оол, Аракчаа Куулар дээш өске-даа хөй-ле чогаалчылар, журналистерниң канчаар ажылдап чораанын караам-биле көрүп, оларның тулган дээн материалдарын номчуп, корректорлап ажылдап чордувус. Дыка-ла шыңгыы үелер турган. Чазыглар эрте бээрге, чамдык улусту ажылындан хостаарынга-даа чедип турган, үндүрүп-даа турган, шалыңын-даа казып кааптар, ажылындан чавызадып-даа кааптар, бергези-ле кончуг үелер тургулаан. Берге дээш канчаар, кызып ажылдап-ла чораан чүве-дир ийин. Ол үеде редакцияга кончуг талантылыг улус база турган. Уран чүүл талазы-биле бөлгүм база ажылдап турган. Оларның концерттерин бо-ла көөр турдувус. Ажылдап-даа, концерттерге киржип, ырлап-шоорлап-даа, дыштанып-даа билир, кончуг эрес журналистер ынчан ажылдап турган. Коллектив чаңгыс кижи дег бурунгаар чүткүлдүг, эп-найыралдыг болганындан, солуннуң ажылы база хөгжүп турган.
“Шын” солун кончуг шыырак, күштүг үннүг, чоннуң солуну-дур. Ынак солунумну ам-даа бодум садып алгаш, номчуп турар мен. Хоочун бижикчилерин танып, чаа бижикчилеринге өөрүп олурар-дыр мен. Моон-даа соңгаар хөгжүп, сайзыраарын, эп-найыралдыг болуп, тыва дылывысты камнап, солунувусту кадагалап арттырып алыр дээш, кызып ажылдаарын аныяктарга күзээр-дир мен” – деп, хоочун сеткилин хандыр чугаалап, редакцияның амгы коллективинге, бүгү номчукчуларынга, бижикчилеринге эки күзээшкиннерни кылды.
Үениң маңы-биле деңге амыдырал өскерлир. Эрткен үеже хая көрнүп, шүгдүнүп, төөгүнү үнелеп, келир үеже быжыг туруштуг эки амыдыралче дидим базымныг болурунга идегеп, сагыжым амыратпайн турар бодалымны база катап бижикседим. Ол дугайында бо чылдың июнь 26-да “Шынның” дугаары 46 үндүрүлгезинге “Төөгүнүң арыннары”, “Өгбе солуннуң бирги үндүрүлгези тыпты бээр чадавас” деп эгелерлиг материалдарга хоочуннар ол саналды деткип, бижип турдулар. ТАР-ның 100 чылында бо саналды чогуур черниң удуртукчулары черле кичээнгейге ап көөр дээрзинге идегел улуг.
“Шын” солунга шынчы бердинген, харылзаазын үспейн чоруур бижикчилеринге, номчукчуларынга, хоочуннарынга редакцияның мурнундан шуптузунга быжыг кадыкшылды күзедивис!
Карина Монгуш.
Чуруктарны редакцияның архивинден алган