Улуг Тиилелгениң 75 чылынга
Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец-фашизмни тиилээринге бодунуң үлүг-хуузун киирген, ол ыдыктыг дайынга тыва эки турачыларның киржилгезиниң төөгүзүнге балалбас изин арттырып каан кижилерниң бирээзи — Оюн Төлепович Алдын-оол.
Тыва Арат Республиканың Бии-Хем кожууннуң Баян-Кол суурга 1921 чылда ол төрүттүнген. Бир эвес төрүттүнген үезин алыр болза, Оюн Төлепович ТАР-ның үе-чергези, 2021 чылда ооң мугур 100 хары. Алдын-оол Баян-Колдуң кончуг ус-шевер дарганы чораан Оюн Анай-оолдуң өг-бүлезинге төрүттүнген. Бичии чаш оглун бо дарган төрели Сиирин деп кижиге азырандыга берипкен. Алдын-оолдуң азыраан адазы кончуг ажыл-ишчи, топтуг аажы-чаңныг, чаңгыс чер-чурттугларының аразынга хүндүткелдиг кижи чораан, ынчаш ону чон “Төлептиг” деп шолалап каан. Оглу Алдын-оолду “Төлептиг” төлептиг кижи кылдыр кижизидип өстүрген. Тывага паспорттарны тус черниң чурттакчыларынга тыпсып турда, хөй кижилерниң боттарының аттары фамилиялар апаргылаан болгай. А бир эвес Оюн Алдын-оолду алыр болза, ооң ат-фамилиязын паспортка бижээни солун төөгүлүг деп болур. Ооң ада-иезиниң адап берген ады – фамилиязы, Оюн төрел аймааның ады – ооң бодунуң ады, а азыраан ачазының шола ады адазының ады апарган – Алдын-оол Оюн Төлепович.
Оюн Алдын-оолдуң аныяк-чалыы назыны Тыва Арат Республикага бооп турган төөгүлүг чаартыышкыннарның үези болган. Үжүк-бижикти чонга өөредиринге ол дыка идепкейлиг киришкен. Аныяк оолдар, уруглар баштай боттары бижииринге, номчуурунга өөренип алгаш, ооң соонда улуг болгаш бичии кижилерни өөредип турганнар. Баян-Кол сумуга чонну үжүк-бижикке революсчу аныяктар эвилелиниң тус чер организациязының бюрозунуң кежигүннери Байкара Сымчаан-оол, Кыргыс Сенчен-оол, Кыргыс Борунмаа, Байкара Биче-оол болгаш өскелер-даа өөредип турган. Оларның удуртукчузу Оюн Алдын-оол. “Карандаш, саазын чок, үс чаггаш, хүл борап каан шуугайларга бижииринге, номчуурунга кижилерни өөредип турдувус – деп, ол сактып чугаалаан. – Улуг хар-назылыг кижилер бистерни “Башкы” деп хүндүлеп адаар турган”.
Үжүк-бижик билбес чорукту чок кылырынга чедиишкиннери дээш 1940 чылда Бии-Хем кожуун Республика ордени-биле, Баян-Кол суму ТАР-ның Кызыл тугу-биле шаңнаткан.
Пионержи кызыл галстукту Оюн Алдын-оол одаг байырлалының үезинде аңаа баглап бергенин Туран хоорайның Хүндүлүг хамаатызы, күш-ажылдың болгаш партияның хоочуну Михаил Каң-оолович Дамчай чылыы-биле сактып чугаалап чораан.
Баян-Колга культура-чырыдыышкын ажылын көдүреринге база Оюн Алдын-оол улуг үлүүн киирген. Чижээлээрге, Салчак Токаның “Дөңгүр-оол” деп шиизин тургускаш, Баян-Кол суурга, Ооругда, Дойлукта, Чайлаг-Алаакта, Суглуг-Хемде аалдарга көргүзүп турганнар. Концерттерге салым-чаяанныг бот-тывынгыр артистер Байкара Билчиирик, Оюн Ынаалай, Оюн Кара-кыс, Оюн Көк дээш өскелер-даа киржип, чонну кайгаткан.
Ада-чурттуң Улуг дайынының баштайгы чылдарында Оюн Алдын-оол Кызыл Шеригге дуза комиссияның даргазының оралакчызынга ажылдап турган. Баян-колчуларның Кызыл Шеригге дузазын Оюн Алдын-оол биле Оюн Багбуужап олар организастааш, Баян-Колдуң чонунуң кызыл коъжун Кызыл хоорайга баштап чедиргеннер.
Тыва эки турачыларга немец-фашизм-биле дайынга киржирин чөпшээрептерге, аъттыг эскадроннуң революстуг аныяктарының организациязының удуртукчузунга ол соңгуткан. “Оюн Төлепович Алдын-оол кончуг эрес-дидим кижи – деп, эскадроннуң комиссары Монгуш Байыскылан чугаалаан. – Тулчуушкуннарның эң-не кадыг-берге черлеринге дайылдажыр”.
“Оюн Төлепович каткы-хөглүг кижи, дайынга ындыг боору сагыш-сеткилди дыка чиигедир. Бистиң ыр-шоорувусту орустар, украиннер, казахтар дээш өске-даа нация дайынчылар сонуургап дыңнаар турганнар”— деп, эки турачы санитар Кыргыс Норжуң сактып чугаалаан.
Ада-чурттуң Улуг дайынындан чанып келгеш, Оюн Алдын-оол харыысалгалыг ажылдарга ажылдап чораан. “Төре баштаар угаан дөртен харлыында быжар” деп, тывалар чугаалажыр болгай. Тыва АССР-ниң иштики херектер сайыдынга ажылдап тургаш, Оюн Төлепович 45 харлыында, угаан-сегээни таптыг-ла бышкан үезинде, чырык черден чарлып чоруткан. Ол дээрге чуртталгага кончуг аныяк назы-дыр. Ооң дургузунда Тываның хөгжүлдезинге улуг үлүүн кииргени, тайбыңны немец-фашизмден камгалааны, ажы-төлдү азырап өстүрери дээш өске-даа буянныг улуг ажыл-херектерни Оюн Алдын-оол боттандырып четтигипкен-дир.
Оюн Төлеповичниң амыдырал-чуртталгазын, ажыл-херээн уруг-дарыының авазы, ССРЭ-ниң улустуң башкызы Ария Араптановна Алдын-оол, ажы-төлү төлептии-биле уламчылааннар. Ария Араптановна Тывада билдингир башкы салгалының өгбези. Уруу Татьяна Оюновна Санчаа Тыва Республиканың улустуң башкызы, педагогика эртемнериниң кандиды. Оолдары Алексей биле Андрей офицерлер.
Эки турачы Оюн Төлепович Алдын-оол шудургу тайбың ажыл-херээ болгаш дайынчы эрес-маадырлыг чоруу дээш Тыва Арат Республиканың Күш-ажыл ордени, Ада-чурттуң Улуг дайыны орденниң бирги болгаш ийиги чергелери-биле, “Хүндүлелдиң демдээ” орден болгаш хөй санныг медальдар-биле шаңнаткан.
Улуг Тиилелгениң 75 чылында ТР-ниң Иштики херектер яамызының мемориал сесерлиинге маадырның хөрек тураскаалын тургузуп, республиканың өөредилге черлериниң бирээзинге адын тыпсып, тыва эки турачының ат-алдарын мөңгежидер саналды эгелекчи бөлүк киирер күзелдиг. Оюн Төлепович Алдын-оол Тываның эң төлептиг кижилериниң бирээзи-дир.
Ольга Дамчай,
РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы. #Шын