Апрель 25-те Хүн-ноян Буян-Бадыргының төрүттүнген хүнү
"...Буян-Бадыргы ТАРН ТК-зын секретарлай бергеш, каадырлар дугайында ажылды кончуг чугулага көре берген. 1925 чылдың июль айда Москваже бир бөлүк сургуулдар чорударын ол боду саналдааш, Москва хоорайда Иосиф Виссарионович Сталин аттыг Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының университединче бир бөлүк тыва аныяктарны Буян-Бадыргы боду алгап-йөрээп аъткарган. Бодунуң албан- ажыл хаап орар кабинединге ырак чер баар оолдар, кыстарны келдирткеш, Буян-Бадыргы чагыын берген:
Улуг-Хемни куду салдап бадар силер. Орук-суур эки чоруңар. Сугга-чарга дүшпезин бодаңар. Демир-орукка база олурар силер. Өртээл черге доктаагаш, кичээнип чоруңар. Бот-боттарыңар көржүп чоруур силер. Эртем-сургуул чедип алгаш, ада-өгбе чуртуңарга чанып келир силер. Дарга-бошка болгулаар силер. Арат чонга бараан болуру – хүлээлгеңер. Ада-өгбеңер сөөгүн салган Таңды Тыва чуртуңарны улам-на чечектелдир ажылдаар апаар силер. Силерниң араңардан удуртукчу даргалар үнер, хүндүлүг башкылар үнер дээрзинге бүзүреп тур мен. Орук-суур менди-чаагай чоруур силер!
Ол бөлүк сургуулдарның аразында бижикке хирелиг кижилер бар. Оларның аразында моол бижикке дыка шыырак кижилер база бар. Оларның аразында Кол Тывыкы дээр орустаар оолак база бар, кедизинде баргаш ол аныяк кижи ТАРН ТК-ның секретары апаргаш, Буян-Бадыргыны боолап шиидер дээн шииткелди тускай хуралга бадылалды бээр дээрзин ынчан кым-даа көңгүс бодаваан болгай.
Салым.
Кижиниң салымы.
Кижи боду азазын тып аар. Бо болза тыва чоннуң үлегер чугаазы.
Буян-Бадыргының ырак Москваже сургуулдадып чорутканы аныяктар коммунизм суртаалын тергиин өөренип алгаш, Тывага чедип келир, ооң соонда феодал, бай, лама, хам чорааннарга удур аңгы демиселин кадыг-дошкуну-биле чоруда бээрлер...
* * *
Буян-Бадыргы ол үеде нам болгаш чазакка удур октуг-боолуг тура халыышкын кылбаан. Буян-Бадыргыны феодал уктуг дээш, Хемчик самыынының баштыңчызы дээш, чазактың ажылынга шургуп кирген дээш, намның ажылынга шургуп кирген дээш, боолап шииткен. Буян-Бадыргыны дээди хемчег-биле шаажылаар дээн шииткелди ТАРН ТК-ның Чиңгине секретары Иргит Шагдыржап, секретары Салчак Тока удурткан Политбюро хуралга үзе шиитпирлеп кааннар.
Сылдыстыг дүне Буян-Бадыргыны тыва араттың революстуг намының шынчы дайынчылары боолап каапканнар.
Буян-Бадыргыны намдан үндүрүптерге, Салчак Тока мынчаар амырап бижээн:
“Мооң-биле намны эң улуг дайзындан хостап алдывыс”.
Ынчаарга Буян-Бадыргыны боолап каан соонда, тайбың турган Тыва чуртундан “хандан, чинден кортпас дидим кижилер” тергиидеп эгелээннер, олар дээрге "Японияның шивишкиннерин”, “чоннуң дайзыннарын”, “аңгының дайзыннарын” суму болганга, кожуун болганга дилеп эгелээннер.
Буян-Бадыргының ханы төгүлген хүнден эгелээш, ак-көк дээрлиг Тыва чуртунга, меңги сыннарлыг Тыва чуртунга, ыраажы хемнерлиг Тыва чуртунга, делгем ховуларлыг Тыва чуртунга тыва чоннуң мерген угаанныг кижилери, эртем-сургуулдуг кижилери, арыг аттыг кижилери ханга боражып эгелээннер. Тыва чуртунга болуп турган политиктиг нүгүлдү болгаш ханныг шаажылалды чаңгыс нам уштап-баштап турган, ооң адын Тываның араттың революстуг намы дээр. 1933 чылдан эгелеп, азы Буян-Бадыргыны боолап каан соонда, Тываның араттың революстуг намының Төп комитединиң Чиңгине секретары азы улуг баштыңчызы Салчак Калбакхөрекович Тока бооп келген.
Буян-Бадыргыны кажан боолааныл, каяа боолааныл дээрзи база билдинмес болуп арткан. Ол дугайында документилер мынчага дээр тывылбаан, азы чидир шыгжаттынган. Ада-өгбениң сөөгүн салган черге ажы-төлүнүң сөөгү чыдар деп бурун тываларның ыдыктыг ужурун хувискаалчы намчылар сагывайн барганнар.
Буян-Бадыргының амызын алыр шииткелди үндүрген чер болза ТАР-ның Иштики херектер яамызы болур. Ынчан ол яамының сайыды Степан Самбажапович Бүлчүң турган. Буян-Бадыргыны боолап шиидерин бадылап доктааткан чер болза ТАРН ТК-ның Политбюрозу бооп турар. Ынчан Төп хорааның Чиңгине секретары Иргит Чапсынович Шагдыржап турган, секретары Салчак Калбакхөрекович Тока турган.
Буян-Бадыргының аныяк агайы Күскежиктиң болгаш ооң азырап алганы уруг-дарыының салым-чолу кандыг болганыл?
Агайның чогум ады Дыртыына, чоннуң хүндүлеп адааны Күскежик, ламаларның чымчадыр адааны Даржап турган. Үш чыл дургузунда ынак эжи Буян-Бадыргының боолуг кижилерге сүрдүрүп чоруткан уундува Күскежик агай Саң-Салыр тей кырынга кыдат дуран-биле харап келген. Үш чыл дургузунда Күскежик агай:
– Ачаңар кежээ чедип келир – деп, чаш уругларын алаактырып келген.
Буян-Бадыргы үш чыл дургузунда ынак агайын, чаш төлдерин сарынналдыр сактып чыткан. Аалындыва чагаа бижиир дээрге, хоруур турган. Тыва кижини чер-чуртундан чарары, ажы-төлүнден чарары, өг-бүлезинден чарары эң-не човулаңныг шаажылал болур.
Боолаттырып каан Буян-Бадыргының агайынга удур политиктиг кызагдалды намның сески хуралының айтыышкынын ёзугаар күчүүргек намчылар чоруда бергеннер.
Буян-Бадыргының кокшул-хөреңгизин хавырган.
Буян-Бадыргының ажы-төлү бир-бир черге чаштыр ужурга таварышкан.
Буян-Бадыргының агайын аксынга өй малдыг кылдыр арттыргаш, өгленишкен чурту Үстүү-Хүрээ девискээринден үндүр шөлээш, Бег-Хем кожууннуң девискээринге чаасканзырадыр хондуруп каан.
Тывалар биче буурай болза-даа, балар шагдан бээр туруп келген бурунгу культуралыг, онзагай философиялыг болгаш оран-чурттуг чон бооп чораан. Тываларның чүс-чүс чылда туруп келген чаңчылын, сагып келген ужурларын болгаш үзел-бодалдарын политиктиг шаажылалдың кара халавы узуткап эгелээн.
Өрү октаан даш черге дүжер.
Ашакка барган кыс ол черинге чурттаар.
Күскежик агайны ашакка барган чуртундан үндүр шөлүпкен, чүге дээрге ашаа болур Буян-Бадыргы болза “самыын дээрбечилерге чажыды-биле киришкен” деп нүгүлдеткеш, боолаттырып шииттирген.
Тыва кижи өлген аъдының бажын безин черге кагбас, аал-чуртунуң чоогунда дыт будуунга халаңнадыр азып каар дижир.
Күскежик агай адыгуузун аъттан безин дора салымныг болган, чүге дээрге ашакка барган чуртундан үндүр шөлүттүрген.
Тыва кижи коданчы ыдын безин өске чердиве чорутпас дижир.
Күскежик агай коданчы ыттан безин дора салымныг болган, чүге дээрге Буян-Бадыргы-биле кады чурттап орган чуртундан үндүр шөлүттүрген.
Чазымның кударалы
Кара-бажың эжиин буза тепсипсе де,
Харның суунга холум чунуп алзымза де,
Хамнаарактың ырын дыңнап алзымза де,
Кавай черге хостуг базып чорзумза де.
Агайымның сүттүг шайын ишсимзе де,
Ажы-төлүм карактарын көрзүмзе де,
Ажык шөлге челер аъттыг чорзумза де,
Анай-хаактың мочургазы болзумза де.
Хек-даванны суйбагылап көрзүмзе де,
Кедек тейниң бажын орта үнзүмзе де,
Хемде доштуң бады баарын көрзүмзе де,
Хеңмелээн эът кара мүнүн ишсимзе де.
Аяс хүннү чаңгыс катап көрзүмзе де,
Арат чонга сөөлгү катап душсумза де,
Өөреткилээн салгалдарым парлар болду,
Өөреткилээн салгалдарым өштүү болдум.
М. Кенин-Лопсанның "Буян-Бадыргы" деп эссе-романындан үзүндү. #Шын