ӨВЭЭНЧИ – 9:1

Өвээнчи Иргит СФО-нуң 5 дакпыр чемпиону, Россияның алдын болгаш хүлер медальдарының эдилекчизи, Россия Кубогунуң 2 дакпыр чемпиону,  ОДКБ-ниң 1 мөңгүн,  1 хүлер медалдарының база “ногаан береттиң” эдилекчизи.

Интернет четкизинге холушкак дайынчы спорттуң хевири болур ММА-ге тыва спортчуларның удаа-дараа киржилгезин, тиилелгезин бо-ла көргүзүп турар апарган. Оларның аразында да­йынчы мергежили бедик деңнелдиг, халдаан соонда, удурланыкчызынга боданыр чай безин алындырбас, эң-не дүрген оюннуг спортчу Өвээнчи Иргиттиң ады делегей чергелиг билдингир апарган. Ооң дугайында хөй кижи сонуургап, делгереңгей бижиирин дилээн.

Шала пөрүк болганындан ындыг бе, журналистерден арай дезиксээр, хөй чүве чугаалаксавас тыва спортчу “Шын” солуннуң дилээнден ойталавады. Хоочун солуннуң номчукчуларын хүндүлеп, бодунуң дугайында тыва чонунга таныштырып, чугаалап бергени дээш баш удур четтиргенивис илереттивис.

Мал аразынга өскеш, дадыккан

Ада-иезиниң беш ажы-төлүнүң ортун оглу Өвээнчиниң өскен-төрээн чери – ыдыктыг Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен суур. Шегетей, Шаппайлыг, Тас­кыл, Сарыг-Ой, Чеди-Тей, Ак-Хөл – ада-иезиниң мал малдап чораан черлери, чашкы шаанда ойнап өскен, тайга-таскыл кырлап, мал соондан халып чораан кайгамчык чараш бойдустуг, ынак черлери ол.

“Миннип кээримге-ле, кажаада мал-маган аразында чоруп турар чордум. Авам, ачам малчын улус болгаш, бисти чажывыстан-на ажылга өөредир турган. Акымны эдерип чорааш, 4 харлыымдан тура хойну кадарып эгелээн мен. Хойтпакты 5-6 класс тургаш-ла тип билир турдум. Ынчан хойтпакты савазырай бээрге, сүт арагазы дээш эвес, а ааржы-курут, ак чем үндүрүп алыр дээш, колдуунда тигер чүве. Оон үнген өл-ааржыны кургадыр... ажыл-ла хөй. Черле ынчаш, малчын кижиниң кылып билир ужурлуг шупту ажылдарын ада-иевис биске өөредип каан. Бир дугаар 9 класска өшкүнү өзээним база сактыр-дыр мен” – деп, ол чугаа­лады.

Мөген-Бүрен ортумак школазынче 1997 чылда өөренип киргеш, 2008 чылда дооскан. Эге школага номчуп-бижип өөреткен башкызы – Анна Севиловна Иргит, школаны доос­турган башкызы – Алефтина Биче-ооловна Комбу. “Бо болгаш өске-даа башкыларымга четтиргеним илередир мен. Олар мени билиг-сургуулга өөретпээн болза, дээди эртем чедип алыр ха­рыым каяа турган деп. Спортка хандыкшыл база-ла школадан эгелээн. Чеди класска өөренип турувуста, суурга чаа спорт залы ажыттынган. Тос класска кээривиске, хостуг хүреш секция­зынче тренер башкы Адыгжы Александрович Монгуш бисти хаара тудуп, спортка сонуургалды оттурган. Кожуун чергелиг элээди оолдар аразынга хостуг хүрешке бир катап тиилээним, эң баштайгы спортчу чедиишкиним ол чүве” – деп, ол сагынды.

Школа соонда Өвээнчи Даг-Алтайның күрүне университединче 2008 чылда өөренип киргеш, 2013 чылда агроном мергежилдиг дооскан. Студентилеп турган чылдарында да­йынчы самбога Россияның спорт мастери атты күүседип алган. Университетти дооскаш, шериг албанын Астрахань облазынга Россияның шериг-агаар күштериниң кезээнге ракета шенээр черге эрттирген. Амгы үеде Россияның суд приставтарының федералдыг албанының Тыва Республикада эргелелинде ажылдаа-ла алды чыл ажып турар.

Дөрт дылга хостуг чугаалаар

– деп, суурнуң чону Өвээнчиниң ачазының дугайында ынчаар сактып чугаалажыр.

“Ачам, Базыр-оол Байыр­ович Иргит 1962 чылда ада-иезиниң алды дугаар оглу болуп төрүттүнген. Бичиизинден тура ада-иезиниң дузалакчызы болуп, база-ла мал-маган кадаржып өзүп келген. Школа соонда шериг хүлээлгезин Кемерово облазының Кузбасска иштики херектер кезээнге эрттиргеш, автошколаны доозуп алгаш, “Мөген-Бүрен” совхозка чолаачылап ажылдап чораан.

Шегетейге чурттап туру­вуста, моол аалдар тей ажылдыр чайлагларынче көжүп кирип кээр. Аалга бо-ла кээр. Олар-биле ачам хостуг моолдажып турганын дыңнаан мен. Кажан, каяа ол дылды өөренип ап четтигип турган кижи билбес мен. Хем-Бажында Чеди-Тей ынаар чай­лаавыска арт ажылдыр Алтай чуртундан улус бо-ла аал таварты аргыжып эртер. Ачам олар-биле арыг алтайлажып олурар чүве” – дээрге, бодум база ол чер чурттуг болгаш, шынап-ла, кончуг дылбырак, аастыгга алыспас, оюн-баштак чоруур честевисти сактып келдим.

Базыр-оол Иргит, шынап-ла, алтай, моол, орус, казах дылдарга хостуг чугаалаар чораан. Оон аңгыда, аалынга кирген таныыр-танывас-даа чорумалды албан тоттур чемгербээн шаанда, үндүрбес, кончуг экиир­гек, чончу кижи. Базыр-оол Байыровичиниң эң-не солун, бир тускай тывынгыр аажызы – бир дугаар көрген кижизин дораан-на шолалай кааптары. Мөген-Бүренде ооң шолалаваан кижизи-даа чок.

Шолаларының тывынгыры-даа, кижилерниң аажы-чаңын чиге сөглеп каар, тааржыры-даа кончуг боор. А “чараш” шола алган улус аңаа көңгүс ажынмас-даа. Базыр-оол честейниң тыпсып берген шолазын ам-даа эдилеп чоруурлары кайы көвей. Чүгле шола адын адап чорааш, чамдыктарының документ ёзугаар шын адын чон шуут уттупкан-даа болгулаар чүве. Чогум ажы-төлүнге ол чымчак-даа турган болза, өгже кирип олурда-ла, оларын үндүр айбылаптар база турган. Аалга ажыл төнер эвес...

Өвээнчи 10 класс турда, 2007 чылда, ачазы озал-ондакка таварышкаш, электен чок болган.

Дерип каан өгнү шаңналга алган

Өвээнчиниң ада-иези Уран Делгер-ооловна биле Базыр-оол Байырович Иргиттер – чажындан кады өскен чаңгысклассчылар. Олар 1983 чылда өг-бүле туткаш, 2 кыстыг, 3 оолдуг болганнар. Уран Кызылдың башкы училищезин дооскаш, Мөген-Бүрен школазынга улуг пионер вожатыйлап, дазылгага узаткан хүн класстарынга башкылап, уруглар садынга кижизидикчилеп ажылдап чораан. Өвээнчи төрүттүнген чылын Базыр-оол­дуң хар-назыны улгады берген ада-иезинге дузалажыры-биле аныяк өг-бүле көдээже малчыннап үне бергеннер.

Кайызы-даа чажындан тура кадарчының чымыштыг ажылын эки билир болгаш, күрүне малын хүлээнип алган чылындан тура Базыр-оол, Уран Иргиттер эки көргүзүглүг кадарчылар одуруун­че кирген. Бир катап Мөңгүн-Тайганың райком комсомолдуң бирги секретары Адыгжы Майнакович Саая чедип келгеш, “Мурнакчы аныяк малчындан тывыңар. Эки кадарчы дээш халас путевка-биле шаңнаар бис” – деп, даалга берген. Ынчан “Мөген-Бүрен” совхозтуң комсомол комитединиң секретарынга ажылдап турган үем чүве. Партком хуралынга даргаларга чугаалаарымга, Базыр-оол Иргитти сүмелээн. Ынчалдыр 1990 чылда Чер-ортузу далайга корабль-биле долгандыр эжин­диргеш, Италия, Испания, Мальта, Турция, Грецияга четкеш келген.

"Эки кылган ажыл-элеп читпес алдар" дээри-ле шын. Уран, Базыр-оол Иргиттер күрүне малын онча-менди өстүрүп, ак сеткилдиг малчыннап чорааш, хөй санныг шаңналдарны ап, чаңгыс эвес удаа Наадым чемпионнары болуп турган. Чижээ, 1994 чылда улуг шаңнал – ГАЗ -53 автомашинаны-даа, ооң соонда чылдарда бүрүнү-биле дерип каан тыва өг дээш өске-даа хөй санныг шаңналдарның ээлери болуп келген. 2000 чылда Базыр-оол Байырович Иргитке Тыва Республиканың алдарлыг малчыны деп бедик атты тывыскан... Уран Делгер-ооловна кады чурттаан эжи-биле мөңгүн кудазын эрттиреринге белеткенип турда, чыл четпээнде хай-бачыт хөме таварып, уругларының ынак ачазы озал-ондакка таварышкаш, электен олардан чарлып чоруткан. Хүндүлүг ава, кырган-ава ынчаар-ла чааскаан ажы-төлүнүң аразынга арткаш, оларын эртем-билиглиг кижилер кылдыр өстүргеш, ам бо хүнде хүндүлүг дыштанылгада уйнуктарын азыражып чоруур.

“Школачы-даа, студенти-даа тургаш, дыштанылгалар боорга-ла, аалывыска чыглып кээр турдувус. Ада-иевиске дузалажып, хой кадарып, сарлык саап, хой кыргып, сиген-шир­биил белеткежип, ак чем аразынга өскенивис – ада-иевистиң кызымаккай күш-ажылы, амыдыралга ынаа, эки чүүлче чүткүлдүүнүң ачызы-дыр” – деп, Өвээнчи ада-иезинге хүндүткелин илередип, чугаалады.

Ховар аттар кайыын келген?

“Улуг угбамга – Үрса, ооң адаанда акымга – Шаанак, меңээ – Өвээнчи, дуңмамга – Ка­лиин-Дивии, хеймер дуңмавыска – Соруктуг деп бо ховар аттарны ачамның ачазы Байыр Сурун­ович Иргит кырган-ачавыс тывыскан. Шуптузу тускай эм үнүштер аттары болгаш моол, төвүт аттар.

Угбам Үрса өгленгеш, Монгуш деп фамилияны эдилеп чоруур. Ол Мөген-Бүренниң уран чүүл школазының директору, 3 ажы-төлүнүң ынак авазы. Акым Шаанак Курил ортулуунда шериг албанын эрттирип, керээ ёзугаар ажылдап чоруур. Дуңмам Калиин-Дивии Кызылдың 55 даг-адыгжы бригадада база-ла шеригжи болуп ажылдап чо­руур. Өг-бүлелиг, 2 ажы-төлдүг. Кыс дуңмам Соруктуг Мөген-Бүрен ортумак школазында күш-культура башкызы. Кады төрээннерим бо-ла бис. Мен бодум ийи оолдуг, бир кыстыг мен. Кады чурттаан эжим школада информатика башкызы болуп ажылдап турар” – деп, Өвээнчи кысказы-биле тайылбырлады.

Делегейге тайбың доктаазын дээш

Өвээнчиниң дугайында чу­гаалап тургаш, ооң кырган-ачазы Байыр Иргит дугайында ыыттавайн баары, кемниг херек болур. Мөңгүн-Тайганың төөгүзүнде көскү исти арттырган, база бир кайгамчык кижилерниң бирээзи ол-ла болгай – Байыр ирей. Бо хүндүлүг хоочун дугайында амгы аныяк салгалды санавас­ка, дыңнаваан кижи чок дизе, хөөредиг болбас.

Байыр Сурунович Иргит 1918 чылдың май 8-те бөдүүн араттар Чыдымчап Очурович, Амыр Мелчегейовна Иргиттерниң өг-бүлезинге 5 дугаар оглу болуп төрүттүнген. Авазы 3 айлыг чаш турда, сарыг-дымаа деп айыылдыг аарыгдан чок апаарга, ачазының кады төрээн дуңмазы лама башкы Сурун Чыдымчап­ович Иргитке азырандыга барган. Чажындан тура анай-хураган, хой, сарлык кадарып, мал-чер ажылынга сундулуг болуп өзүп келген.

1938 чылда Хеймер Бөр­зековна Иргит-биле өг-бүле тудуп чурттай берген. 9 ажы-төлдүг болган. Хеймер Бөрзековна 1923 чылда май 1-де төрүттүнген. Чыткан хой тургуспас топтуг-томаанныг, олут орбас, эрес-ке­жээ, байгы дааранган олурар, шевер кижи чораан. Кайызы-даа күш-ажылдың хоочуннары, хөй санныг орден-медальдарның эдилекчилери.

Байыр ирей фронтуга 30 баш шээр, 10 бода мал, 4 эң чү­гүрүк дээн аъттарны, 100 ак­шаны берген. Ол үеде үш ак­ша-биле бир инекти садып ап болур турганын бодаптарга, 100 акша – хөй түңнүг акша. Байыр ирейниң база бир хөйнү кайгаткан чүүлү – ай санында алыр пенсиязын «Делегейниң тайбың фондузунче» шилчидип чорааны. Ол дээш каш удаа орден-медальдарны-даа алган. Бодум хуумда мынчага чедир шак ындыг, делегейге тайбың турзун дээш ыыт чок бодунуң үлүүн киириштирип чоруур кижи черле дыңнап көрбээн мен. Кайгамчык-ла кижи!

Демир аът ооң өңнүү эвес

Кажан-даа машинага олуруп көрбээн кижи Мөңгүн-Тайгага чурттап чораан. Ол болза Байыр Сурунович Иргит-тир. Чамдык улуска бүзүренчиг эвес болуру магат чок. А мөңгүн-тайгажылар ону караа-биле көрген болгаш, эки билир. Байыр ирей бүгү назынында аъттыг, чок болза чадаг чоруур турган. Мөген-Бүрен биле Мугур-Аксы аразы барык 100 километр. А хоочуннуң аалы ол ийи суур аразында, Мөген-Бүренче чоок, Шегетей деп черге турган. Кандыг-даа үеде Байыр ирей бо суурларже чүгле чадаг базыптар. Орукка таваржы берген улус хоочунну машина-биле дөгүдүп каар дээш, чадап каар. Кара шору! Шуут ынавас. Харын-даа хорадаар, даянгыыштаныпкаш, хая-даа көрбейн базыптар деп, улуг улус чугаалажыр чүве. Дыка-ла быжыг тура-сорук!

Чогум боду чаңгыс-даа солун-сеткүүл эрттирбес, хөй номчуттунар болгаш политиктиг билии кымдан артык бедик турган. Аалынга дарга-бошкалар кээрге, тулдур айтырып кааптар турган деп база дыңнаан мен. Оон аңгыда, кайгамчык солун тоолчургу чугааларны, тоолдарны уруг-дарыынга ыдып, чугаалап берип чораан. “Бичиивисте кырган-ачам бисти чедип алгаш, чурттап чораан кыштаг, чазаг, чайлагларывыстың чоогунда бар базырыктар чанынга чедирип, ооң дугайында та­йылбырлап бээр турган. Кезээде кажаа иштиниң дүгүн аштадыр, одаар өдек чыгдырар база өске-даа аар-саар ажылдарны айтып берип тургаш, бисти ажыл-агыйга өөредип чораан. Кырган-ачавыс алгы, хөмнү эттеп бээрге, кырган-ававыс биске хап идиктерни, хураган кежи тоннарны, чеңи-чоктарны даарап бээр турду. Моол кызыгаарының кыдыынга чурттап чораан болгаш, моол дылды эки билир, ачавыска база өөредип турган” – деп, Өвээнчиниң угбазы Үрса кырган-ачазының дугайында сактып дамчыткан.

Баштайгы болгаш кара чаңгыс аштырыышкын

2015 чылда Даг-Алтайынга студентилеп турган үезинде Өвээнчиниң доктаамал залдаар эжи, самбога делегей чергелиг спорт мастери, Ай-Бек Даш-Шиви турган. Бир хүн эжи келгеш, өөренип турар хоорайынга “Битва барсов” деп холушкак хевирниң дайынчы спортунга (ММА-ге) проффессионал спортчуларның ужуражылгалары болур деп турарын чугаа­лааш, киржирин сүмелээн. Өвээнчи чөпшээрежипкен. Киришкеш, аштырыпкан. Ха­лыын үезинде чедир боданмайн, шыңгыы белеткел чок киришкенинге ол ам-даа хараадап чоруур. Ынчалза-даа ол аштырыышкын аңаа кончуг улуг өөредиг болган.

Оон эгелээш Өвээнчи деле­гейниң ММА рейтингизинде чогум чүү болуп турарын доктаамал сонуургап, ында ады кирген спортчуларның халдаашкыннарын, аргаларын кичээнгейлиг сайгарып эгелээн. Бир канчангаш көрүптерге, интернетте аштырыышкынныг спортчулар аразында ооң ады кире берген болган. Тыва оолдуң изиг ханы ынчан ойнай берген. Чым-сырт кыннып келгеш, шыңгыы белеткенип кирипкен...

Ийи дугаар ММА-ге ужуражылга ол-ла чылын Тывага болган. Ынчан Красноярск хоорайның шыырак спортчузу, хөйге билдингир Алексей Чабанов дээрзи-биле ужурашкаш, арыг тиилеп алган. Аштырыышкынга чаңчыкпаан ол спортчу удуун негеп, ол-ла чылын катап келгеш, Өвээнчини ужуражылгаже чалапкан. База катап тиилелге Өвээнчинии болган.

Оон эгелээш, бо хүнге чедир Өвээнчи ММА-ге 10 ужу­ражылгазының 9-зунда арыг тиилелгелиг чоруп орар. Делегейниң ММА рейтингизинде чоргаары-биле ооң адының дужунда ам 9:1 деп бижип турар. Кара чаңгыс ашты­рыышкыны, эң баштайгы ужуражылга тыва оолдуң тиилелгеже чүткүлүн ынчаар күштелдирген.

Дүрген бодалдыг, дидим чүректиг

Өвээнчиниң ММА-ге ужуражылгалары Даг-Алтайынга, Бурятияга, Моолга, Нижний Новгородка, Москвага болгулаан. Карак чивеш аразында халдааш, удурланыкчызынга бичии-даа арга бербейн, тиилеп кааптар дурген бодалдыг, дидим чүректиг спортчунуң ады делегейде билдингир апарган. Холушкак хевирниң дайын­чы спортун сонуургап чоруур, ММА-ге профессионал ужуражылгаларга каш удаа тиилелгелиг спортчулар безин оон сестир апарганын тренерлер безин чугаалажып турар. Чижээ, 2019 чылда Моолдуң, Иштики Кыдаттың ММА-ге алдарлыг сылдызы, хөйге билдингир спортчузу Өвээнчини Моолга кээп, ужуражырынче чалапкан. Аңаа болган ужуражылга 1 минута 40 секунда хире-ле болган! Шак ындыг кыска үе дургузунда ужуражылгалар профессионал спортчулар аразынга ховар болур болуушкун. Тыва оол ону көргүзүпкен. Өвээнчи арыг тиилелгелиг чанып келген.

Бо-ла ужуражылгалар үе­зинде Өвээнчи Алексей Чабанов-биле ужуражылгазын улуг хүндүткел-биле хүлээп алган. Ынчан оларның ужуражылгазы 3 раунд үргүлчүлээн. Кончуг нарын ужуражылгаларның бирээзи деп, Өвээнчи түңнеп, бодунга өөредиглиг чүүлдү сиңирип, сайгарып чоруур. Чогум-на ужуражылга бүрүзү нарын болбайн канчаар. Белен чүве кайда-даа чок.

Өвээнчиниң күш-шыдал талазы-биле дадыккан, белен-селен могап-шылавас шынарын өске спортулар онзалап демдеглеп турар. Ол ышкаш ол дүрген халдаарындан аңгыда, тевер-шанчар, хүрештиң болгаш өске-даа аргаларны шын ажыглап билир, дайынчы мергежил талазы-биле дески шыы­рак болуп турарын эскергеш, делегей чергелиг алдарлыг спортчу Абдулманап Магомед­ович Нурмагомедовтуң адын эдилээн школаның дайынчылары Өвээнчини шыырактарның аразынче киирген. А ынаар кирери дээрге эң-не бедик чада кылдыр санадыр. Өвээнчи ол школаның ийи чемпиону, Дагестанның алдарлыг сылдыстары-биле аңгы-аңгы ужуражылгаларга таварышкаш, кайызын-даа арыг тиилээн болуп турар. Амгы үеде Абдулманаптың оглу Хабиб Нурмагомедовтуң EFC (Eagle Fighting Championship) аттыг организациязы Өвээнчи-биле дөрт ужуражылганың керээзин чарган. Ооң ийизин Өвээнчи тиилеп алган. Ам-даа мурнунда ийи ужуражылга бар.

Бо хүнде Тывада холушкак хевирниң дайынчы спортчунуң (ММА-ниң) дайынчыларының аразында Өвээнчи Иргит биле ооң тренери Солаңгы Саая “ногаан береттиң” эдилекчилери болуп турар. А ону чедип алыры кайы хире берге дээрзин, чүгле сайгарып билир улус үнелеп билир. Кайызы-даа Россияның суд приставтарының федералдыг албанының Тыва Республикада эргелелинде ажылдап турарлар. Кайызы-даа Мөңгүн-Тайга чуртунуң бедиктеринден сүзүк ап чоруур бөдүүн тыва оолдар, алдарлыг спортчулар.

“Каяа-даа чорааш, артывыста тыва чонум бар деп бодаптарымга, улам күш кирер, харыысалга бедиир болгаш тиилелгеже дидим тура-сорук ындындан албадай бээр” – деп, Өвээнчи түңнеп чугаалады.

Тыва чонунуң, Тыва чуртунуң алдар-адын сыкпайн, бергелерни шыдап эртип чоруур чоннуң чоргаар оглу Өвээнчиге болгаш ооң тренер башкылары, өске-даа спортчу эш-өөрүнге ам-даа чедиишкиннерни номчукчулар мурнундан күзеп артывыс.

Карина МОНГУШ.