ФЕВРАЛЬ 8 – РОССИЯНЫҢ ЭРТЕМ ХҮНҮ
Эртем хүнү Петр I хаанның үелеринде-ле тургустунган. 1724 чылда Петр I февраль 8-те Россияга эртем хүнүн демдеглээр дугайында чарлыкты үндүрген. Ооң ачызында Россияга бир дугаар эртем болгаш уран чүүл академиязы ажыттынган. Ук өөредилге чериниң өскелерден ылгалы болза, акша-хөреңгилиг байлар эвес, эрге-дужаал ээлээннерниң ажы-төлү эвес, а чүгле салым-чаяанныг, угаанныг уруглар өөренип турган.
Оон бээр-ле эртем хүнүн демдеглевишаан, янзы-бүрү конференцияларны, мөөрейлерни эртемденнер аразынга, а школачыларга ук байырлал дугайында класс шактарын болгаш эртем-практиктиг конференцияларны эрттирери чаңчыл болу берген.
Эртем хүнүнге уткуштур 2022 чылда РФ-тиң Президентизиниң грантызы дээш Россияның эртемденнериниң аразынга эрткен мөөрейге тыва эртемден улуг чедиишкинниг болган. Тываның күрүне университединиң физика-математика эртемнериниң кандидады, Тываның күрүне университединиң информатика кафедразының доцентизи «Математика болгаш механика» деп адырның тиилекчизи Чодураа МОНГУШ. «Шын» солуннуң номчукчуларынга аныяк башкының чедиишкинин таныштырдывыс.
– Төрээн чериңер, төрел чонуңар дугайында чугаалап бээр силер бе, Чодураа Михайловна?
– Авамны Светлана Шагдыр-ооловна, ачамны Михаил Анай-оолович Монгуштар дээр. Оожум, топтуг-томаанныг, ажылчын, кызымак өг-бүле чүве. Оларның хеймер уруу мен. Дөрт кады төрээн бис: угбам – Долаана, ийи акым – Аяс, Сылдыс.
Авам, ачам аныяандан ажылчын-кежээ, уруглары дээш кызымак, уйгу-чыдын чок ажылдап чорааш, бисти өстүр азырап, эртем-билигге чедирип каан. Авам уруглар садынга кижизидикчилеп чораан, а ачам – чолаачы. Амгы үеде олар хүндүлүг дыштанылгада. 2015 чылда авам, ачам «Төлептиг өг-бүле» деп шаңналдың эдилекчилери болганнар.
– Эртем оруун айыткан улузуңар база бар боор аа, башкы?
– 2008 чылда Элегес ортумак школазын тергиин өөредилгелиг дооскаш, Тываның күрүне университединиң физика-математика салбырынче кирип алган мен.
Бирги класстан дөрткү класска чедир мени үжүк-бижикке башкым Галина Топтан-ооловна Чооду өөреткен. Беш класстан клазым башкызы Розалия Багай-ооловна Болгум-оол бисти ажыл-ишке өөредип-кижизидип каан. Школага-ла саң-хөө талазынга сундулуг болгаш, математика кичээлдерин аажок сонуургаар чораан мен. Алгебра, геометрияны өөреткен башкым –Татьяна Дүктүг-ооловна Ымбыы. Аңгы-аңгы олимпиадаларга, мөөрейлерге, танцы-самга-даа, спортка-даа, шүлүк-даа бижээш, шаңналдыг черлерни ап, школаны чедиишкинниг доостум.
Тываның күрүне университединче киреринге улуг идигни физика башкызы –Джамилия Багай-ооловна Куулар, угбаларым – Елена Николаевна Кыргыс, Лариса Күрзетовна Монгуш, Урана Анай-ооловна Монгуш болгаш ада-ием бергеннер. Университеттиң информатика, математика салбырын 2013 чылда кызыл дипломнуг доостум. Ынчан информатика кафедразының башкарыкчызы болуп ажылдап турган Марьям Монгуш мени университетке кады ажылдаар сүмени кадып, аттырып алган. 2013 чылдың сентябрь 1-ден эгелеп Тываның күрүне университединиң информатика болгаш математика кафедраларынга башкылап ажылдай бердим. Бир чыл ажылдааш, Красноярск хоорайда Сибирьниң федералдыг университединиң магистратуразынче кирип алгаш, 2016 чылда дооскаш, улаштыр ол-ла өөредилге чериниң аспирантуразын 2020 чылда чедиишкинниг доостум.
2020 чылдың январь 21-де Красноярск хоорайга Сибирьниң федералдыг университединге физика-математика эртемнериниң кандидадынга эртем-шинчилел диссертациязын чедиишкинниг камгалап алдым.
Амгы үеде Тываның күрүне университединде информатика кафедразының доцентизи болбушаан, кафедра эргелекчизиниң хүлээлгелерин күүседип ажылдап чоруур мен.
– Төлевилелиңерни номчукчуларга таныштырып көөр силер бе?
– Президентиниң грантызын ойнап алыр аас-кежиктиг болганымга өөрүүр-дүр мен. 2021 чылдың октябрь айда ук мөөрейге киржир дугайында чагыгны киирдим. Төлевилелдиң кол угланыышкыны болза, тыва дылда бижээн аас чогаалдарын математиктиг саннар дузазы-биле шинчилеп көөр арганы чогаадыры. Бо кылып турар ажылымны студентилеп чорааш-ла, бичиилеп шинчилеп эгелеп алган ажылым-дыр. Грантының бо чылгы деткимчези 600 муң рубль. Шинчилел кылырынга ажыглаар дериг-херексел садарынга болгаш статьялар үндүреринге, конференцияларга киржиринге чарыгдаар кылдыр көрдүнген акша-дыр.
Төлевилелдиң сорулгазы – филология, лингвистика талазы-биле шинчилел ажылдары кылып чорудуп турар эртемденнерге ажыктыг программаны кылыры. Ооң дузазы-биле авторнуң бижиир аргазын бот-тускайлаңын ылавылаар, аас чогаалының диалектиг хевирлерин шинчилеп көөрү. Төлевилелге Тываның күрүне университединиң студентилерин, башкыларын, «Тюркология» төвүнүң специалистерин киириштирип, кады ажылдаар бис.
– Тываның сайзыралынга ук төлевилел кандыг салдарлыг болур ирги?
– Тыва дылдың сайзыралынга болгаш аас чогаалды аныяк-өскенге сонуургадып көргүзеринге, чурагайлыг сайзырал үезинде тыва чогаалдарны чаа электроннуг хевир-биле шинчилеп көөрүнге улуг дузалыг болур.
– Бодуңарның немексээр чүүлүңер бар бе?
– Ажыл-агыйымга чедиишкиннерим дээрге-ле ада-иемниң ачы-хавыяазы деп бодаар мен. Мени дээш сагыш човап чоруур кады төрээннеримге, төрелдеримге, коллегаларымга, эш-өөрүмге четтиргеним илередир-дир мен.
Айдың ОНДАР
чугаалашкан.
Чурукту маадырның