“СОЛУН” АРТИСТ ЛЮНДУП 80 ХАРЛААН
Россияның болгаш Тываның улустуң артизи, Тываның Күрүне шаңналының эдилекчизи Люндуп Иргитович Солун-оол 2021 чылдың февраль 6-да 80 харлаар.
Солун-оол Люндуп, 1941 чылдың февраль 6-да Тыва Арат Республиканың Бай-Тайга кожуунунуң Кара-Хөл сумузунга төрүттүнген. Уран чүүлге ынакшылының чалгыннарын Бай-Тайга кожууннуң Тээли ортумак школазынга өөренип чорааш-ла баштайгы бот чогааткан шүлүктери-биле херипкен дизе чазыг эвес. Ол чүгле чогаа­дыр эвес, а сцена кырынга үнүп келгеш басняларны, шүлүктерни ойнап тургаш номчуп бараалгадырынга сундулуг чораан. Ооң баштайгы шүлүктери “Сылдысчыгаш” солунунга парлаттынып, чырыкче үнүп турганы чогаадыкчы ажылының үре-түңнелдии болгаш уран чүүлге сонуургалы күштүг турган дээрзи илдең.
Солун-оол Люндуп авазының иштинге турар үезинде, авазы хам кижиге кирип чораан чүве-дир. Таптыы аажок хам кижи көрүп-көрүп: “Оглуңар, кончуг солун кижи-дир. Анаа олурган чонун амырадып хөгледир. Соонда барып артист-даа болуру чөп” – деп, хам кижи авазынга мынчаар чугаалап берип олурган дээр. Соонда барып Солун-оол Иргитович чүгле театрның сайзыралынга эвес, а Тываның культуразынга болгаш тыва аас чогаалга база улуг үлүг-хуузун киирген. Тыва чоннуң сагыш-сеткилин өттүр шүлүктеп, хөрек-чүрээн куюмналдыр ырлап, шиилерде маадырларның овурларын чырык, билдингир болгаш ылаңгыя чедиишкинниг ойнап чораанындан көрүкчүлерниң сонуургалын чаалап алган.
1960 чылда бот-тывынгыр солун-чугаалар көрүлдезинге Люндуп Солун-оол уран чүүлге салым-чаяанын бадыткааш, Ленинградтың күрүнениң театр, ыры-хөгжүм болгаш кинематография институдунче өөренип кирген. 1967 чылда “Драма болгаш кино артизи” деп мергежилин чедиишкинниг өөренип доозуптары билек, 1968 чылда Ленинградтан Солун-оол Люндуп-биле деңге 13 хып дээн чалыы назылыг оолдар, кыстарны тыва театр бодунуң өргээзинге уткуп алган. Тываның улуг-бичии көрүкчүлеринге оларны сценаже ойнап үнүп келирин четтикпейн манап, өөрүшкүлүг уткуп турганы чажыт эвес.
Солун-оол Люндуптуң театрның сценазынга болгаш Тываның аңгы-аңгы булуңнарынга чаңгыландыр ырлап чораан “Мээң эргимим”, “Отчугаш”, “Чер-бажыңга” деп ырылары болгаш Р. Кенденбильдиң “Чечен биле Белекмаа” деп бирги тыва операдан Чеченниң ариялары база өске-даа ырылары тыва радионуң болгаш телевидениениң алдын курлавырынга киир бижиттинген. Уран номчулганың улуг мастериниң күүселдези-биле чечен-чогаалдарны, шүлүктерни, шоодуглуг басняларны улус-чоннуң сеткилдерин одундур номчуп чораанындан аңгыда, шиилерге кандыг-даа маадырларның овур-хевирин чедимчелиг, көскү кылдыр болгаш катаптаттынмас маадырларның овурун көргүзүптер салым-чаяанныг, ёзулуг чоннуң артизи.
Төрээн театрының төөгүзүнүң үндезин дөзү болган “Хайыраан бот” деп шииге чаңгыс эвес маадырларның овурун ойнаан дээрге-ле, театр уран чүүлүнде улуг аас-кежик болгаш төөгү деп санаттынар. Ол бүгү артист кижиниң күзели. Тываның Чазак Баштыңы Шолбан Валерьевич “Седиптен эгелээш, Кенден-Хуурак, Хам болгаш Сарыг-Ашакка чедир ойнаан дээрге-ле, Люндуп Иргитовичиниң уран-чаяалгазының делгемин, хөй талалыын, кандыг-даа овур-хевирлерни ойнап шыдаарын бадыткап турар” деп үнелелин бодунуң социал-четкиде арынынга дем­деглээни – Солун-оол Люндуптуң аскының-кежии болгаш күзели бүткениниң бадыткалы-дыр.
Солун-оол Люндуптуң чонга эң-не билдингир болгаш чедиишкинниг ойнап чораан овур-хевирлеринге дараазында В. Көк-оолдуң "Хайыраан ботта" Седиптиң, Кенден-Хуурактың, Сарыг-Ашактың болгаш Хам; Н. Островскийниң "Женитьба Бальзаминова" деп шиизинде кол маадыры болуп ойнааны, “Бедность не пророк” деп шиизинде Коршуновтуң, “Без вины виноватые” деп шиизинде Дудукин; К-Э. Кудажының “Уйгу чок Улуг-Хемде” Сүлдем; С. Токаның “Дөңгүр-оолда” Сандак; И. Ондарның “Ханныг истерде” Дерзии-Хаан; Ч. Айтматовтуң “Буранном полустанке” деп шиизинде Едигей; У. Шекспирниң “Ромео биле Джульетта” деп шиизинде Меркуционуң овуру; А. Чеховтуң “Вишнялыг садта” Фирс; У. Гаджибековтуң “Аршин мал-алан” деп шииде Аскер; Т. Гиззаттың “Башмачки” деп шиизинде Галимджан болгаш оон-даа өске овурлары хамааржыр.
Люндуп Солун-оолдуң шииге маа­дырларының овурларын ойнаарындан аңгыда 16 статьяның болгаш шүлүктер чыындызы кирген номнуң автору. Бо бүгү кылып чораан ажылдары, чонунга бараалгаткан шиилериниң маадырлары, ооң ырылары болгаш бодунуң бижип чоруур шүлүктери Люндуп Солун-оол Иргитовичиге анаа-ла ажыл-херек эвес, а бүгү назынында бердинген амыдырал-чуртталгазының кол утказы болур.
Кежик КОҢЗАЙ,
Тыва Национал театрның чогаал кезээниң редактору.
#ШЫНСОЛУН#ТЫВАТЕАТР#СОЛУНАРТИСТ#ЮБИЛЕЙ