(Бораш Ондарныӊ шүлүктериниӊ номчулгазы)

Ажыл-ишке харам чокка тɵккен дерим,

Амыдырал алгап мактаан шүлүктерим.

Катаптавас чуртталгамныӊ эрткен оруу,

Каш-даа чылда салгал дамчып чоруур болзун.

Бораш Ондар

Сураглыг тыва журналист, бижикчи, шүлүкчү, Тыва Республиканыӊ культуразыныӊ алдарлыг ажылдакчызы, Рос­сияныӊ Журналистер ба­за Тываныӊ Чогаалчылар эвилел­дериниӊ кежигүнү, Сүт-Хɵл кожууннуӊ хүндүлүг хамаатызы, ɵске-даа хɵй-хɵй шаӊналдарныӊ эдилекчизи Ондар Бораш Серемааевич бо хүннерде 80 ажыг харны оранчок ажыр баскан, аравыста ажыл-ижин шуудадып, арат-чонун бодунуӊ салым-чаяаны-биле алгап, мактап, тɵɵгүп чоруур. Ол амгы үеде Суг-Аксы суурда Чогаалчылар кудумчузунда чурттап, чогаал ажылын уламчылап турар.

Ооӊ чогаадыкчы ажылыныӊ дугайында О. Сувакпит, Е. Танова, С. Хертек кыска үнелелдерни аӊгы-аӊгы чылдарда парлалгага чырыткылааннар. Бораш Серемааевичиниӊ номнарыныӊ эге сɵзүн бижип, редакторлап үндүреринге база бот-нам­дарын тургузарынга улуг үлүг-хууну шүлүкчү Н.Ш. Куулар кии­рип чоруур. Ынчангаш хоо­чун шүлүкчүвүстүӊ ажылчын оруу-биле таныжаалыӊар.

Ондар Бораш Серемааевич 1936 чылдыӊ октябрь 20-де Сүт-Хɵл кожууннуӊ Алдан-Маадыр сумузунуӊ Алаш-Аксынга ядыы ɵг-бүлениӊ эӊ хеймер оглу болуп, чырык черге тɵрүттүнген. Авазыныӊ аа сүдүн амзап кɵр­бейн чыдырда-ла, тɵрээн иези амызындан чарылган. Υш кижи холу дамчып, азырандыга ɵскен бичии оол ɵскүзүнге чалынмайн, Алдан-Маадыр эге школазынга үжүк-бижикти шору билир кылдыр ɵɵренип апкан.

Өɵредилгезин эге школадан ыӊай уламчылаар арга чок болганы-биле, «Алдан-Маадыр» колхозунга ада-иезиниӊ хоюн кадарып, күш-ажылчы намда­рын эгелээн. 1950 чылдан бээр Бораш Ондар сеткилдиӊ кыйгызы-биле республика солуннары «Шын», «Тувинская правда», «Тываныӊ аныяктары», «Сылдысчыгаш» база тыва радио, телевидениениӊ штаттан дашкаар доктаамал корреспондентизи болуп, чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап келген. Ол ышкаш кожууннар солуннары-биле база харылзаазын черле үспээн.

1973 чылда ооӊ «Элдеп кожа» деп шүлүү «Тываныӊ аныяктары» солунга парлаттынган. Оон чоор­ту чогаал ажылынга хɵнүгүп, шү­лүктер, шүлүктээн тывызыктар, ажыг дустуг шоодуглар номнарын номчукчуларга сɵӊнээн. Ооӊ чогаалдары бодунуу-биле бир тускай, амыдыралдан укталган, кɵдээ тыва кижиниӊ сеткил-са­гыжын чедимчелиг илеретке­ни-биле онзагай. Авторнуӊ баштайгы «Хая чугу» деп ному 1999 чылда чырык кɵрген. Ооӊ соон дарый чогаалчыныӊ «Тыппазы чок тывызыктарым» (2001), «Хаадаӊмаа» (2006), «Күзээл, чүрээм» (2011), «Сени бодап» (2011), «Сүүзүннүг шүлүктерим, ужурлуг угаадыгларым, шоӊнап кааптар шоодугларым» (2016) деп чыындылары удаа-дараа үнгүлээн. Бораш Серемааевич Тыва Республиканыӊ «Күш-ажылчы шылгарал дээш» деп медалыныӊ эдилекчизи.

Шүлүкчүнүӊ хɵй санныг шү­лүк­теринден ооӊ сɵзүнге би­жээн «Сɵглекседим» деп ырны Тывада билбес кижи ховар боор:

Сени кɵрген санымда-ла

Сеткил-чүрээм хɵлзей бээр-дир.

Чүге ындыын билбес-тир мен.

Чүгле бодуӊ эскерип кɵр.

Ынакшылдыӊ чылыг сɵзүн

Ынаам сеӊээ сɵглеп чадап,

Эрээ кɵрүп чоруурумну

Эскерип кɵр, уяранчыын.

Хүлүмзүрээн шырай-арныӊ

Күзел хандыр топтап кɵрүп,

Бүтпейн чоруур ынакшылым

Бүдүү сеӊээ сɵглекседим.

Кɵдээ амыдыралды тɵк кээп дүжүп тɵрүттүнгенинден бээр сезен артты ашкыже, бодунуӊ кежинге билип, чуртталганыӊ аак-кээгин кɵрген чогаалчыныӊ шүлүктери дендии амыдыралчы. Бораш Ондарныӊ чер-чуртунга, чонунга тураскааткан чогаалдарын бо чүүлге чырыдып, демдеглевес аргавыс чок болду. Ооӊ үндүргени номнарында тураскаадыг шүлүктерниӊ колдааны Бораш Серемааевичиниӊ ук-ызыгуурун, тɵрел-дɵргүлүнүӊ, кады чурттаан чонунуӊ тɵɵгүзүн эки билирин, аӊаа чоргаарланып чоруурун херечилеп турар. Шүлүкчүнүӊ шүлүктерин номчуп олурарга, ооӊ бот-намдары, хүрээлели каракка ала-чайгаар чуруттунуп келир. Тураскаадыг шүлүктер хɵй кезиинде «Күзээл, чүрээм» деп чыындыда колдап кирип турар. Номчукчуга билдингир болуру-биле ук шүлүктерни чыынды аайы-биле кɵргүзерин оралдаштывыс.

«Хая чугу» деп чыындыда (1999) «Хөвеӊ чечээ», «Утпайн чор мен, Доржима», «Авам  ышкаш кижи-ле чок», «Каастап чо­руур», «Башкым» база «Бодай бээр сен» деп тураскаадыг шүлүктер кирген. Чогаал­чының бот-нам­дары-биле таныжып тура, ооӊ ылбыӊ чаш турда-ла иезинден чарылганын демдеглээн-не болгай бис.  Авазынга эргеленген одуруглары аас чогаалынга чоок тургузуг-биле бижиттинген боорда, уян, чымчак.

Черим шуглаан хөрзүнү дег,

Чемгерикчи чүве-ле чок.

Ишти хөӊнүн меӊээ сөглээр

Ием ышкаш кижи-ле чок.

Аяӊнарны шыва берген

Айыраӊ каас чечек ышкаш,

Аксы-сөзү шынныг, чөптүг

Авам ышкаш кижи-ле чок.

Ачазыныӊ овур-хевири дөрттээн одуругда каксы-даа бол көстү кааптар:

Хөрек-чүрээ көвүдээнде,

Көк баштыг мээӊ ачам

Көржеӊ одун чүшкүргүлеп,

Хөөмейин салып орар.

Бораш Ондарныӊ  чогаадыкчы ажылы кол нуруузунда аас чогаалдан укталган, дылы чончу, шүлүктери ала-чай­гаар улустуӊ ыры сагындырар. Көдээ амыдыралды бодунуӊ беш салаазы дег билиринден ооӊ шүлүктериниӊ хөй кезии тураскаадыг шүлүктер бооп турар. Ол бүгү анаа таварылга эвес. Ук хевирге чогаал бижиир кижиниӊ амыдырал-чуртталгазы төрээн чериниӊ, чонунуӊ, ооӊ төөгүзүнүӊ чарылбас кезии кылдыр дуӊзаалаттынганындан уран чогаал төрүттүнер. Ындыг утка-бодал сиӊген шүлүктер «Күзээл, чүрээм» (2011) деп чыын­дыда онзагай илереттинген.

Шүлүктерниӊ аттарын бе­зин чүгүртү номчуп көөрүвүске, чаӊгыс чер-чурттугларынга хүндүткел, чавыс мөгейиг тодаргай көстүп кээр: «Төөгүлүг төрел чонум», «Экер-оолга», «Чаӊгыс аалдыӊ оолдары бис», «Уйгур Ондар уксаазы сен», «Сүт-Хөл херээ», «Өнер эмчи», «Сүт-Хөл кызы», «Идегелдиг шагдаа-дыр сен», «Хевирлекчи башкы кижи», «Чаа орук», «Алдар-ады алдын хүн дег», «Тулган шевер Сарыг­ларны», «Тывам кызы», «Υш фамилия эргип», «Чазык, чараш уруг-даа сен», «Мɵге күштүг ава-дыр сен», «Санчыт оглу», «Тунгус ɵӊнүүмге», «Шүлүкчүнүӊ чагыг-сɵзү», «Шагбан-Терек», «Хɵрээ ɵйүп сактып чоруур», «Күжүр авам сактырымга», «Алдын холдуг Урана», «Шамчыкайга».

Ук чыындыны ажыткан «Төөгүлүг төрел чонум» деп шүлүктүӊ эге дөрт одуруун алырга-ла, салгалдар аразында харылзааны көргүскени тодаргай апаар:

Алдан-маадыр өгбелерниӊ

Акы-дуӊма салгалдары,

Төрээн черин ээлеп чурттаан

Төөгүзү бай чонум болгай…

«Сени бодап» (2011)  деп ном «Күзээл, чүрээм» деп чыын­дыныӊ уланчызы болганда, турас­каадыг шүлүктер база ооӊ кол ооргазын тургускан: «Бажыӊым», «Мээӊ тыным камгалап каар», «Мээӊ авам», «Хайыралдыг школа бо», «Арат малчын Доор­тай уруу», «Шын-на» солун», «Арат оглу Чадаалай», «Чаӊгыс аалдыӊ оолдары бис», «Ондарларым», «Сагыштарда дириг хевээр», «Айлаанага», «Тодуг-догаа Доо­ра малчын».

 «Сүүзүннүг шүлүктерим, ужурлуг угаадыгларым, шоӊ­нап кааптар шоодугларым» (2016) деп чыынды тургузуунуң аайы-биле онзагайланып турар-даа болза, тураскаадыг шүлүктер ында база кирген: «Далай-Лама башкывыска йɵрээл», «Угбавыска», «Муӊчу малчын Буян Ондар», «Алдын хүн дег ава-дыр сен», «Ачылыг-ла эмчи-дир сен», «Алдарлыг ат алган-даа сен», «Айлаӊга».

Чүдүкчү кижиниӊ өмүнээ­зинден XIV Чырыткылыг Далай-Лама Башкыныӊ Тывага келгенинге тураскааткан одуруглар ала-чайгаар саазынче шүлүк болуп илерээни тодаргай:

…Тыва, тибет ийи чоннуӊ

Тыны, хини тудуш болгаш,

Даглыг Тыва хөгжүзүн дээш,

Дагып-ла каан Далай-Башкы…

Тыва кижиниӊ ханында сиӊ­­ген хүндүлээчел чоруун «Уг­бавыска» деп тураскаадыг шүлүүнде автор бөдүүн одуруг­ларда илереткен:

…Өөнге кирген аалчыларны

Өрү дөрже чалай каапкаш,

Шайын кудуп хүндүлей бээр

Чаагай чаӊныг Шалдаак угбай…

Салгалдарныӊ аразында күш-ажылчы харылзаалары уттундурбаанын, харын-даа уламчылап турарын дараазында шүлүктүӊ үзүндүзү чиге дамчыдып турар:

… Өгбелерниӊ хонаштарын

Өшкү-хою өдекшиткен,

Мурнакчы дээн экер-эрес

Муӊчу малчын Буян Ондар…

Тываныӊ Күчүтен мөгези Аяс Монгуштуӊ иези Кара-Бызаа Бырлыймаа уруу Монгуштуӊ овур-хевирин шүлүкке тургузуп тура, ону чечен-мерген көргүскен одуруглар күштүг болгаш чараш:

… Хорум-даштыг сыннар кырлап,

Хомус ойнап, ырлап чордуӊ.

Чаӊгыланган сээӊ үнүӊ

Чалымнарда сиӊип калган…

Тыва Республиканыӊ улус­туӊ эмчизи, кардиолог Надежда Сос­кур-ооловна Ооржакка тураскаат­кан шүлүкте ооӊ мергежилиниӊ онзагайын каш одуруг-биле шүлүкчү илередип шыдаан:

… Кандыг-даа бол кижилерниӊ

Шимчедикчи мотору боор

Хайыралыг чүрээн «каӊнаар»

Шинчилекчи эмчи-дир сен…

Ажыл-иштиӊ төлептиг кижилерин чуруп тура, чогаалчыныӊ тургускан одуруглары бөдүүн, чонга чоок. Чижек кылдыр «Алдарлыг ат алган-даа сен» деп эрге-чагырга органнарыныӊ хоо­чуну Макар Бавук оглу Дон­гакка тураскааткан шү­лүк­түӊ одуруг­ларын номчуп көрээлиӊер:

… «Алдар-Маадыр» совхозунуӊ

Ажыл-ижин экижиткеш,

Төрээн чериӊ, төрел чонуӊ

Төөгүге алдаржыттыӊ…

Шүлүктен алдынган дөрт одуругдан безин алгаш көөрге, ооӊ маадырыныӊ эрткен ажылчын оруу узун болганы тодаргай апаар. Дараазында «Айлаӊга» деп шүлүктүӊ дөрт одуруу-биле таныжарывыска-ла кайы мергежилдиӊ кижизи деп чүүл билдине бээр:

… Журналистиӊ нарын ижин

Ужурун киир биле берген

Маӊзыр уруу Айлаӊ Монгуш

Парлалгага бердинген-даа…

Ниитизи-биле түӊнеп чугаалаарга, Бораш Ондарныӊ шүлүк чогаалыныӊ кол онзагайы – тураскаадыг шүлүктер. Оларда автор бүгү амыдыралын, хүрээлелин, сагыш өйген бодалдарын, сеткил өөрткен чедиишкиннерин бодунуӊ чугаа­лааны дег, «чалбак чонга бараан болуп, шаам-биле бижип чор мен…» деп кыйгы-биле чедирип чоруур. Бораш Ондарныӊ номчукчулары, ооӊ салым-чаяаныныӊ мөгейикчилери бар деп чүүл чигзиниг чок. Аӊаа бадыткал кылдыр шүлүкчүнүӊ чогаалындан бо үзүндүнү киирзе артык эвес:

«Солуннарга чүүлдер бижиир,

Чогаалдарны база бижиир

Шору кижи чурттап чор» деп,

Чонум-хөйүм чугаалажыр…».

Радион Донгак, чогаал шинчилекчизи.#Шын