«Мен тыва мен» деп ырЫның тƟƟгҮзҮ

(ТГТШИ-ниң Эртем архивиниң материалдарынга даянып бижиттинген)

Кара баарым көъгү,

ханныг хинним ужуу

Эдим үзүү, сөөгүм сыйыы

Омак төрел Сенгел чонунга ...

Ак-Хем бажында

чайлагга

Бо чүүлүмнү филология эртемне­риниң кандидады А.К. Калзанның эртем школазының 1-ги, 2-ги, 3-кү салгалдарынга тураскааттым.

Моолдуң Баян-Өлгий аймааның Сеңгел тываларының аас-чогаалын, езу-чаңчылдарын чыып ажылдап чораан (2002) ТГТШИ-ниң эртем-комплекстиг экспедициязының (удуртукчузу У.А. Донгак, эртем удуртукчузу З.Б. Самдан, кежигүннери А.С. Донгак, Э.Б. Мижит) кежигүннери Б. Баярсайхан-биле бо чүүлдүң автору «Мен тыва мен» деп ырының чогааттынган төөгүзүнүң дуга­йында Байын-Сагаан оглу Өвекей-биле ооң бажыңынга барып чугаалашкан бис.

Бир-ле дугаарында, «Мен тыва мен» деп ырының сөзүнүң автору Моолдуң Баян-Өлгий аймактың төвү Баян-Өлгий хоорайда амыдырап-чурттап чоруур, Сенгел тывазы Тос-Кириш сөөктүг Байын-Сагаан оглу Өөхий (Өвекей, 1962 ч. 10 а. 9 х. т-н), аялга­зын чогааткан кижи Сарыглар сөөктүг Олум-Байыр оглу Гантөмөр (Каң-Төмүр, 1960 ч. 9 а. 15 х. т-н) деп чүвени ылавылап билип алдывыс.

1990 чылдарның эгезинде Моолдуң Баян-Өлгий аймакка Өвекей кызыгаар шериинге, а Каң-Төмүр өрт шериинге ажылдап турганнар. Чайгы үеде шөлээлеп алгаш, өг-бүлелери-биле Ак-Хем бажында ада-иезиниң аалдарынга дыштанып чеде бээрлер.  Өвекей шүлүктер бижип алгаш, эжи Каң-Төмүрге көргүзер, а оозу гитара тудуп алгаш, аялгалар таарыштырып ойнай бээр. Баштайгы ынчаар бижиттинген ырыларының бирээзи «Ак-Хем бажы» болган.

Ала булуду ораай тырткан,

Ак даглары термелей бүткен

Ак-Кем бажы төрээн чуртум,

Аданан чаяаган мээң чуртум…

Ынчаарга барык-ла 1990 чылдарга чедир Моолдуң девискээринге чурттап турган тываларның төрүттүнгениниң дугайында херечилелинге, паспортунга омаа (националы) «тыва» деп демдег­левес, боттарындан-даа айтырбас, «урянхай» азы «казах», чок-ла болза, «эвээш санныг омактар» аразынче кии­рип, кым-даа деп бижиир турган. Ынчангаш Моолда тываларның «урянхай», «казах» азы «эвээш санныг омак» деп чүвеге хөңнү чок, сагыш-сеткили дойлуп, хомудап, харын-даа олар аңаа шыжыгып чорааннар. Ажык чарлыг үе келгени-биле 1990 чылдарның эгезинден бээр Өвекей сагыш-сеткилин өйүп чораан бодалдарын илередип, «тыва чонунуң хей-аъдын көдүрүптер шүлүктен бижип көрзүвүссе» дээш, каш удаа оралдажып, шенеп көрген. Элээн үр үе дургузунда боданып келгеш, 1992 чылдың 9 айның 25 хүнүнде Хомду хемниң бажында Аргалыг-Межээлиг деп черге «Мен тыва мен» деп шүлүүнүң (сөстерниң ужур-утказын, туружун, аян болгаш хемчээн тодарадып) быжырып алганы хевирин бижип дооскан.

Өвекей мынчаар чугаалап олурар кижи чораан: «Ол шүлүүмнү Аргалыг-Межээлиг деп черге бижип алганым соонда база бир чыл чыгыы эдип чазап, хоюглап келгеш, ээлчеглиг шөлээвистиң үезинде Ак-Хем бажында чайлагга эжим Каң-Төмүрге: – "Ыры хевиринге таарыштыр чаа шүлүк бижип доозуп алдым, көрүп көөр сен бе" – дээш, саазында бижип алганым сөстеримни сундум. Шүлүүмнү номчуп ора, Каң-Төмүрнүң сагыш-сеткили дойлуп, көскү хөрээ көдүрлүп келгени-ле ол боор,  база-ла гитаразын тудупкан. Ооң ээлдек шевергин салаалары уян чараш аялга-ырыны ала-чайгаар ойнай берген ышкаш болчук…».

Мен тыва мен

1) Арт-арттың оваазынга

 Дажын көдүрген тыва мен.

Аал-аалдың көжүңге

Дээжизин туткан тыва мен.

Мен меңги даглыг чурттуң оглу мен.

Мен мөңгүн суглуг чурттуң уруу мен.

Мен тыва мен.

2) Хомус, хөөмей аялгазынан

Чалымын чаңгыргалаткан тыва мен.

Кавайда үренин чайгаарда

Чалгынын чаажытган тыва мен.

Мен меңги даглыг чурттуң оглу мен.

Мен мөңгүн суглуг чурттуң уруу мен.

Мен тыва мен.

3) Чааның шагаа үжүнде

Чазын кирижээн тыва мен.

Чайның дүңгү ойнунда

Чаяанын сымырашкан тыва мен.

Мен менги даглыг чурттуң оглу мен.

Мен мөнгүн суглуг чурттуң уруу мен.

Мен тыва мен.

Ырының сөзүглелинде Таңды Тываларынга билдинмейн баар хире сөстер болгаш сөс каттыжыышкыннарының утказын Б. Баярсайхан мынчаар та­йылбырлап турар: Сенгел Тываларында «чалгын» (хөл, хем чалгыннаар) деп сөс амгы литературлуг тыва дылда «чалгыг» (хөл, хем чалгыглары) деп утканы; «салгын» (куштуң, эзирниң салгыны) – «чалгын»  (куштуң чалгыны); «чаңгыргалаар» –«чаңгыланыр»;  «чаяанын сымыражыр» – «ынакшылын илередир» деп турар уткаларны илередип турар.

Дараазында ырның сөзүглелиниң утказын тайылбырлаарын оралдажып көрээлиңер.

«Арт-арттың оваазынга

Дажын көдүрген тыва мен» – бурунгудан бээр, Төп Азияның өске-даа көшкүн аймактары-биле бир дөмей, тывалар база көжүп-дүжерде-даа, чорук-херек кылып-даа чорааш, арт-сын ажып чыда, овааларга даш көдүрүп, немей салыр чаңчылдыг. Ынчангаш «Мен тыва мен» деп ырының баштайгы ийи одуругларынга-ла бедик-бедик арт-сыннарлыг, Алтай, Таңды, Саян дагларының аразында, төрээн черин төлептии-биле ээлеп чуртап чо­руур, тыва кижиниң чоргаар сеткил-хөңнү илереттинген.

«Аал-аалдың көжүңге

Дээжизин туткан тыва мен» дээн бирги строфаның үшкү болгаш дөрткү одуругларынга хамаарыштыр ырының сөзүглелиниң автору дараазында тайылбырны берген:

«Чазагдан чайлагже ийикпе азы чайлагдан күзегже көжүп чоруп олурган аалдың улузун, оларның эртер оруунуң чоогунга турган аалдың улузу көштүң бажын дозуп, узун орукка шылап, могаан улусту изиг суксун – сүттүг шайы, аъш-чеминиң дээжизин тудуп уткуур өгбелерниң чаңчылын Сенгел тывалары амдыгаа чедир сагывышаан-на болгай бис. Сенгелде болза аалдар көжерде, тевелерге чүдүртүнер. Көшкен аалдың тевелери оожум чоруп олурда, ону орук хажыызында аалдың улузу көрүп кааш, дарый шайын тип, хайындыра бээр. Ооң соонда көш аал дужунга чоокшулап кээр­ге, изиг аъш чем-биле бажын дозуп, мендилежип сооттажыр…

Бир эвес эртер орук чоогунда турар аалдың улузу көжүп эртип чыткан аалдың улузунуң бажын дозуп, шайладып келбээн болза, олар чурт хонажынга чедип алгаш, хамык ажылын аайлап кааш, ийи-үш хире хонук соонда амдыы аалга дагын келгеш, мынча деп айтырар: – Пажыңар дүвү ойлу берди бе? –  Ол дээрге эң-не багай, эң-не чүдек чүве кылганынга дөмей болур. Ону өске аалдарның улузу база чугаалажы бээр. Ынчангаш ол чаңчылды хажыдар болза, бактың багы улус дидиртир. Көшкүн чонга  ол дээрге дээди шииткел ышкаш болур».

«Хомус, хөөмей аялгазынан

Чалымын чаңгыргалаткан тыва мен.

Кавайда үренин чайгаарда

Чалгынын чаажытган тыва мен»  диген бо одуругларда Тыва кижи тайга-таңдыларынга, хову-шынааларынга хомузун ойнап чорааш, хөрээнге чыглып келген сырыннал, кударал-даа бүргээн, омакшыл, өөрүшкү-даа долган  сеткил-хөңнүн ажыдып ап, өскен чериниң чалым-хаяларын чаңгыландыр хөөмей, сыгыт, каргыраазын бадыргылап, ырлап чораанын бижип турары ол.

Сеңгелде улуг назылыг улустардан Ɵвекейниң дыңнааны мындыг тоолчургу чугаа бар: «Чалыы эр-биле чараш кыс өг-бүле туткаш, малын малдап чурттап турган иргин. Амдыы уруг саатталы бергеш, божуп чыда чок болган-дыр. Бичии төлдүң адазы боор амдыы, эргелиг эжин оскунган чалыы эр  чаш үренинге малының сүдүн эмзирип доруктуруп, өстүрүп эгелээн чүвең иргин. Чеже-даа мал сүдүн эмзе, чаш төл авазының аа сүдүн, чылыг чымчак эргелелдиг өпей ырын чоктап, аакталып ыглаарга, оозун аргалаарда, херээжен кижи үнү ышкаш кылдыр, «уу-вай – уу-вай, үү-вей – үү-вей»­ деп өк-биле думчуктап ырлаанындан хөөмей тывылган чүве дээр».

«Чааның шагаа үжүнде

Чазын кирижээн Тыва мен» – маңаа дараазында бодалдарны демдеглеп болур. Тыва эр кижиниң үш ыдык оюну – аът чарыжы, мөге хүрежи, ча адары. Сеңгел тываларында ча адарының оюну Таңды тываларынга бодаарга, бурунгу хевири-биле хевээр кадагалаттынып артып калган. Бо хүннерде-даа, шагааның үш чаазындан эгелеп, бир ай иштинде үргүлчүлеп кээр. Амгы үеде көдээде аалдарда улус бир ай иштинде хүнүң-не, а аймак, суму төптеринде сууржуң улус, күрүне ажылы-биле холбашкан болгаш, ол айның чүгле дыштаныр хүннеринде мөөрейлежип турар. Шагаа айында ча адарда болгаш боттарының чогаатканы йөрээлдер, шүлүктерин күүседир чечен сөстүң «Аргамак» деп хевиринге киржип келген улус, удур-дедир өдек-хонаштарынче аалдажып, шеригден чаа келген ийикпе, азы улуг хоорайларда сургуулдап турар аныяктар, дыштанып чанып келгенде, часпас адар мергеннерни,  уран сөстүң тергииннерин илередип мөөрейлежирлер.

Чайның дүңгү ойнунда

Чаянын сымрашкан тыва мен  – мында Таңды тываларында болза, «он-на бештиң айдыңында» ойтулааштап, ак-ыяш чажыржып ойнап тургаш, аныяктарның ыр-шоорун дамчыштыр бот-боттарының аразында хамаарылгазын илередип, амыдыралын кожуп эгелей бээр байдалдарны оштап турарын илереткен. Чижээлээрге:

         Чалыы кыстар, оолдары

         Чайның күннүң чечээ ышкаш,

         Чалыы назынныг бистер-ле

         Ойнап каткыржып чоруукай.

Сеңгел тываларында «ойтулааштаар» деп сөс таварышпас-даа болза, чайның дүнгү оюну «ак-ыяштап ойнаар», ол ышкаш харылзаа ырларын мынчаар бадыргылаар:

Эдил хектиң ырызы

Ээр ыяшка томулду.

Эжимниң сээң сөзүңге

Эът-чүрээм томулду.

«Ынчаар ырлап, ойнап-хөглеп чо­рааш, аактыг-кээктиг салым-чолдуң, ажыл-иштиң кадыг-бергелеринге муңчулуп торулбайн, ынаныш, бүзүрел болгаш идегелди өөскүдүп, өөрүшкү-маңнайны, чоргааралды йөрээп-сүзүглевишаан, чүс-чүс чылдарны ажылдыр, амыдырал-чуртталгавысты уламчылап чоруур тывалар-дыр бис» дээн өндүр сеткил бо ырның өзек бодалы болуп турары кайгамчык чараш.

Василий Салчак,

Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.