Тывада июнь 21-23 хүннерде Президент грантызының фондузундан Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк девискээринде грант төлевилелдерин харыылап турар ийи куратор Степанида Яско биле Мария Кайгородова келгеш, эрткен чылда ук фондудан грант алган тиилекчилерниң херек кырында кылган ажылының түңнелдери-биле таныжып, коммерция чок организацияларның удуртукчулары-биле ужуражылгаларны чоруткан.
Ниитизи-биле чүгле сөөлгү ийи чылда Президент грантызының фондузундан Тываның 17 төлевилелдери деткимчени алган. Ону колдуунда коммерция чок организациялар алгаш, боттандырып турар.
Июль 21-де кураторлар Тываның Национал архивиниң баазазынга бир дугаар ужуражылганы кылганнар. Аңаа грант акшазы-биле Тываның Журналистер эвилели болгаш Национал архивтиң ажылдакчылары боттандырып турар төлевилелдери-биле таныштырганнар.
Аалчыларны архив ажылдакчылары тыва чаңчыл ёзугаар ак кадактар, сүттүг шай-биле уткуп, тыва ак чемнерни сонуургаткан.
Архивтиң девискээринде ТАР-ның 100 чыл оюнга тураскааткан көжүп чоруур делгелгезин көргүзүп, ону грант дузазы-биле боттандырар аргалыг болганын чугаалап, делгелгеде кайда-даа чырыттынмаан архив материалдары киргенин Национал архивтиң директору Белекмаа Муңге тайылбырлаан:
– Бо бистиң бир дугаар дуржулгавыс. Президент грантызындан деткимче алгаш, төлевилелди боттандырып эгелей бээривиске, өске регионнарның архив ажылдакчылары бисче долгап, бистиң дуржулгавысты онзазынып, боттары база ындыг ажыл кылыр күзелдиг апарганын чугаалап турдулар. Оозун бодаарга, багай эвес ажылды эгелээн болуп турар-дыр бис. Ам дараазында база бир төлевилелди кылыр дээш ажылдап эгелей бердивис. Ол дээрге архив документилерин оцифровкалаары азы электроннуг хевирже дүжүрери. Бистиң архививис төөгү материалдары-биле дыка байлак. Ында 1715 чылдан бээр эрги моол дылда бижиттинген документилер кадагалаттынган. Амдыызында ол эрги моол дылда материалдар фондузунуң чүгле 10 хуузу кылдынган. Ам-даа ол ажылды уламчылаары чугула. Ажыл улуг. Материалдыг дериг-херексел талазы-биле арай аскап турар бис. Эрги моол дылда бижиттинген документилерни электроннуг хевирже дүжүреринге тускай сканер биске чугула херек болуп турар. Ону садып алырынга хөй түңнүг акша-хөреңги негеттинер.Оон ол эрги моол дылда бижиктерлиг документилерниң тыва дылче очулгазын база чорудар. Ол база улуг хемчээлдиг, белен эвес ажылдарның бирээзи.
Шынап-ла төөгү материалдарының кандыг саазында бижиттингенин херек кырында холу-биле тудуп тургаш, амгы үениң бедик шынарлыг дериг-херексели (сканер) Национал архивке чугула херек дээрзин кураторлар көргеннер.
А ол үнелиг төөгү документилери, чижээ нояннарның үндүрүп турган чарлыктары нарын, рис далганындан кылган саазында бижиттинген. Ындыг саазыннар ол үеде ховар, чүгле Кыдаттан кээп турган, ак болгаш куу.
Ол чарлыктарның саазынындан кандыг эрге-дужаалдыг кижи бижип турганын билип ап болур деп, архивтиң эртемденнери көргүзүп, тайылбырлаан. Рис далганындан кылган саазыннарда чарлыктарның узуну 3 метр чеде бээр.
Ак өңнүг, шынары эки саазынның ортузунда Амбын-ноянның таңмазын салган болур, а шала куу, ортумак шынарлыг саазында таңма чок болза, ол эрге-дужаалы шала куду кижиниң бижии деп ылгап турар. Бо үнелиг төөгү документилерин дүрген электроннуг хевирже киирери негеттинип турар. Чүге дээрге 100 ажыг чыл дургузунда оларның шынары хүнден хүнче баксырап турары илдең. Бир эвес архив ажылдакчылары база бир грантыны ойнап алгаш, көрдүнген төлевилелин боттандырып шыдаптар болза, делегейниң кайы-даа булуңунда чон ону интернеттен номчуп, таныжар аргалыг апаар. А хереглеттинип турар сканерниң өртээниң адаа-ла 6-7 сая рубльда үзүп турар. Эксперттер ону дыңнааш, баштарын чайгап турдулар. Ынчалза-даа ол чугула херек дээрзин билгеннер.
Тываның Журналистер эвилелиниң Президент грантызының фондузундан алган деткимчези-биле боттандырып турар төлевилели база-ла архив материалдары-биле сырый холбашкан болганда, (“Шын” солуннуң эң баштайгы эрги моол дылда үндүрүлгелериниң тыва, орус дылче очулгазы. Ол дугайында “Шын” солуннуң 2021 чылдың июнь 26-да дугаары 46 үндүрүлгезинде бижээн - автор) архивке ужуражыры албан турган. Көргүзүг материалдары чүгле ында шыгжаттынган болгай. Ужуражылга үезинде ТЖЭ-ниң даргазы Эльвира Лифанова грант деткимчези-биле кылыр ужурлуг ажылдарның чамдыызы, ол дээрге Моолдуң эртемденнери болгаш журналистери-биле удур-дедир кады ажылдажылга болдунмаанын тайылбырлаан. Чылдагааны, пандемия дээш кызыгаарның хагдынганын кураторлар эки билген. А очулдурукчу эртемден Аяна Сандан очулга ажылының канчаар чоруттунуп турганын Москвадан келген аалчыларга эрги солуннарны көргүзүп тургаш, ол солуннарга чүнү бижип турганын тодаргай тайылбырлаан.
Степанида Яско, Президент грантызының фондузунда Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк девискээринде грант төлевилелдериниң удуртукчузу:
– Гранты деткимчези-биле боттандырып турар төлевилелдерниң саазын кырында отчёдун көөрүнден, херек кырында тус черлерге чедип келгеш, кылган ажылдың хемчээлин карак-биле көрүп, хол-биле туда бээрге, көңгүс аңгы, дыка солун-дур. Бис Тывада бир дугаар кээп тур бис. Чону хүндүлээчел, биче сеткилдиг дээрзин дораан эскердивис. Ол ышкаш, өске регионнарга деңнээрге, боттарының үндезин төөгүзүнге кончуг камналгалыг, хүндүткелдиг, ону салгалдарга арттырып каар дээш кылып турар ажылдарын шынап-ла үнелевес арга чок. Меңээ бо улуг ажыдыышкын болду. Бо ажылдар делегей чергелиг ниитилелдиң сонуургалын оттурар дээрзи чигзиниг чок.
Мария Кайгородова, Президент грантызының фондузунда Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк девискээринде грант төлевилелдериниң удуртукчузу:
– Бисти улуг хыналда кылыр дээш келген ревизорлар деп билип алыры шын эвес. Бис харыылап турар регионнарывыстың бирээзи-биле чоок таныжып, амыдырал-чуртталгазын сонуургап, боттандырып турар төлевилелдериниң ниити байдалын билип, боттуг дузаны көргүзер дээш келген бис. Тывада коммерция чок организациялар (НКО) хөй деп, билдивис. Оларның чүгле эвээш кезии грант деткимчези-биле төлевилелдерни боттандырып турар-дыр. Ынчалза-даа чылдан чылче бо талазы-биле ажыл сайзырап, грант алыкчыларының боттандырып турар төлевилелдери утка-шынар талазы-биле бедип турарын демдеглевес арга чок. Өзүлде бар.
Бо танышкан төлевилелдеривис чүгле бистиң эвес, а тус черниң чурттакчыларының сонуургалын оттуруп турар дээрзин билдивис. Ол дээрге-ле кылган ажыл халас барбаанының бадыткалы-дыр. Ооң кадында, бистиң фондунуң деткимчези шак мындыг төөгүлүг материалдарны моон-даа соңгаар салгалдарга арттырып каар дээн ажылды боттандырарынга дузалыг болганы онзагай-дыр. Аңаа канчап өөрүвес боор. А Тывага бир дугаар кээп турар болганывыста, ооң бойдус-байлаа, чонунуң онзагайы, национал кухнязы дээш билип алыксаан чүүлүвүс-ле хөй. Маңаа келгеш, эгезинден тура сеткил өөрүүр байдалда чоруп тур бис. “Изиг-хан” деп чемни база амзап көөрү сонуурганчыг-дыр. Чүгле пандемия дээш бүгү кафелерниң хагдына бергени, арай-ла биске ындыг арга бербес хире. Бо каш хонукта ажылдааш, оон-даа хөйнү билип алыр боор бис.
Москвадан келген аалчылар ол хүн база бир грант деткимчезин алган эртемден Кара-Кыс Донгаковна Аракчаага ужуражыры-биле “Чедер” курортунче улаштыр аъттаныпканнар.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
#Президентгрантызы #Архив #ТАР_ның100чылдааны #Тыва #Тува #Тувамедиагрупп #Тывадыл #Тывамедээ #Tuva #Shyntuva