Амбын ноян Өлзей-Очур баштаан дүжүметтерниң дарлалы Тыва черге аажок кадыг-дошкун турган. 1883-1885 чылдар үезинде ядыы чонну бастып дарлаары эмин эрткен үе турган. Ындыг байдалды анаа-ла көрүп олурар эвес, тыва чоннуң эрес-кашпагай бурунгаар көрүштүг оолдары Самбажыкка баштадып алгаш, ча-согун, хылыш-моңун туткаш, хосталга дээш тура халышканнар. Олар дарлакчыларның 9 эриизи – күштүг хоойлузундан коргуп, дадай дивээннер. Дүжүметтер самбажыктардан коргуп эгелээннер. Олар моол дүжүметтерден дуза дилээр ужурга таварышканнар.
Самбажыктарның саны хүннүң-не өзүп, 60 кижи чеде берген. Оларга ядыы, эрес-дидим кайгал оолдар катчып кээрге, самбажыктарның саны 60 кижиден оранчок хөй турган. Ядыы-түреңги, базындырган чонун хостап алыр дээш, тура халышкан эрес маадырларны дарлакчы дүжүметтер “алдан-дургуннар” деп адай бергеннер. Чаныш-сыныш чок, эрес-дидим алдан-маадырлар эки чепсегленген, тускай өөредилгени эрткен, Амбын-Ноянның хөй шерии-биле 2 чыл ажыр дайылдажып келгеннер. Ядыы чон алдан-маадырларга шыдаар шаа-биле дузалажып турганнар. Ынчалза-даа чалданыш чок, аткаар баспайн, төлептии-биле бастырганнар.
Алдан-маадырларның өөскүдүп үндүрген чалбырааштыг оду чүс-чүс чылдар эртсе-даа, өшпес. Оларның салгалдары – алдан-маадырларның маадырлыг чоруун утпайн, өжээнин негеп алган. Бо хүн мында эңдере чыглып келген турарын көрүп тур бис. Самбажык өгбениң тураскаалынга чеже-даа чыварлыг соок турза-даа, арат чон хураган кежи чычыы торгу янзы-бүрү өңнерлиг тоннарын кедипкен, соок-даа тоовас, аянныг чаражын. Сактырымга, чараш оран Манчүрээмниң, Хөлчүк-Аксының айыраң каас чечектери-даа сагыжымга кирер.
Тураскаал ажыдыышкынынга ырак-чооктан келген кожууннарның дарга-башкылары дээш, кымнарны чок дээр. Оларның аразында ол чер чурттуг, Таңды кожууннуң чагырга даргазы Алик Кертик-оолович парадты башкарып эрттирип турганы көрүштүг. База оларның аразында ол чер чурттуг Тыва Республиканың алдарлыг күрүне ажылдакчылары чораан хоочуннарывыс: Макар Бавыкович, Юрий Бызытпаа, Дандар-оол Көк-Хунаевич дээш, өскелер-даа.
База бир онзалап айтып каар чүве, тыва чоннуң ынак Арзылаң мөгези Маадыр Кавааевич – алдан-маадырларның хан-төрел салгалы. Ча адар оон-даа өске оюн-тоглаа маргылдааларны организастап эрттирип турганы мактаксанчыг. Оон-даа өске хан төрел салгалдары ажыдыышкынга киришкени өөрүнчүг.
Тываның Чазааның Даргазы Владислав Ховалыг Самбажыктың тураскаалын бедик деңнелге ажыткан. Бо дээрге чүгле Алдан-Маадыр суурнуң эвес, а бүгү тыва чоннуң тураскаалы болур ужурлуг деп чугаалап турду. Ооң соонда Тываның Камбы-ламазы болгаш лама-башкылары улуг саңны салган. Дараазында Алдан-Маадыр суурнуң музейин аажок сонуургап көргеннер. Самбажык аттыг культура одаанга чон-биле ужуражылга база эрткен. Чоннуң чедер-четпес амыдырал байдалын элээн сайгарып чугаалашкан. Кожуун төвү Суг-Аксы суурдан Алдан-Маадыр суурга чедир чазаглыг (асфальтылыг) орукту кылырын эдертип келген сайыттарынга дааскан. Маңаа чугаалашкан бир кол айтырыг – 2023 чылда алдан-маадырларның тура халышканындан бээр 140 чыл болур оюн республика чергелиг улуг байырлалды эрттирери. Аңаа организастыг бөлүктү тургузуп, бадылап алганнар. Ол ышкаш Сүт-Хөл кожууннуң артистери концерттиг аалдап келдилер. Ырыларның аразындан “Алдан-маадыр өгбелеривис” деп ырыны чон аажок сонуургаан. Ооң автору Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, композитор Владимир Серен (Седой). Концерт соонда чыглып келген хөй чон изиг аяк шайны аартап, ижин кара чокка хөөрежип чугаалашканнар. Чоннуң хей-аъдын бедик туткан, хүндүткелдиг алдан-маадыржыларны мактап, Тываның Чазаа өөрээн сагыш-сеткилин илереткен. Хөй чыылган чонну углап-баштап, улуг ажылды кылган Алдан-Маадыр суурнуң чагырга даргазы Арбак Маскаевич Ооржак ажылдакчылары-биле кады улуг ажылды чорутканын айтып, демдеглээри артык эвес.
Түңнелинде, хөй чыылган чоннуң сагыш-сеткили чиигей берген аъттанып чанганнар. Байырлыг, менди-чаагай алдан-маадыржыларның салгалдары!
Александр ООРЖАК,
күш-ажылдың хоочуну, РФ-тиң улус өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Алдан-Маадыр суурнуң хүндүлүг чурттакчызы.