Кижи болгаш хоойлу
Истелге органнарынга болгаш судтарга кеземче херектерин чыл-чылы-биле сайгарып көөрүнге бис шуут чаңчыга берген бис. Хоойлуда доктаадып каан хуусаа ёзугаар, бир азы ийи ай иштинде сайгарып көөрү ховар апарган. Когараан болгаш буруудаттырып турар талаларга, истелге ажылдакчылары боттарыныӊ ажылын, чүгле оларның боттарынга билдингир сорулгалар-биле өжегерээн узадыр шөйүп турар ышкаш сагындырар. Бодум хуумда болза, истекчилер, прокурорлар, шииткекчилер безин, бисти "Черле ындыг болур ужурлуг" деп бодалга өөредип чаңчыктырып турар деп бодаар мен.
Шынап ындыг дээрзин бадыткавайн тур мен. Ындыг-даа болза, ол бодал чүгле меңээ эвес, а өске улустуң угаан-сагыжынга база кирип кээр боор. Номчукчулар мээң-биле чөпшээрешпейн барып болур, ынчалза-даа, мен болза, ол дээрге эрге-хоойлу камгалаарының талазындан хөй-ниитиге психологтуг күчүлелдиң бир хевири-дир дээр мен. Бо чүүл хоозун бадыткал эвес дээрзин, Орук-транспорт болуушкунунуң дугайында бир херектиң чижээнге көргүзүп бижиийн.
Көңгүс бөдүүн херек-тир. Орук-транспорт болуушкуну хүннүң-даңның он-ону-биле болуп турар. А бо хай-халап 2016 чылдың май 18-те болган. Чинчи Дуюнгар Шагаан-Арыг хоорайда ажыл-херектиг болгаш, чааскаан чоруурга, чалгааранчыг-дыр дээш, Азияна деп эжин эдертип алган. Чолаачы Чинчи эжин пассажир кылдыр чанынга олуртуп алгаш, халдып үнүпкен. Ол орук Азиянага озалдыг болган. Автомашиназы үрелик, орукка озал-ондак болу берип болур деп билип тургаш, чолаачы боду тоомча чок, сиилең чоруун көргүзүп, пассажир база олуртуп алган. Дүрген халдып чораан автомашина хенертен орук кыдыынче үндүр халды бергеш, аңдарлы берген. Чолаачы боду дириг, а пассажири амы-тынындан чарылган. Кажан эжин орнукшудуп ажаап турда, хай-халап болганы дээш чолаачы хараадап, бүгү назынында эжиниң ажы-төлүнге дузалажырын чугаалап, буруузун миннип турган.
Уруун чидирген аваның телефонунче каш ай эрткенде, полициядан долгап келгеш, аварияга буруулуг болган кижи чок апарган болганда, кеземче херээн хаап каапкан деп дыңнаткан. Кайгамчыктыг чүве ол болган! Кандыг кеземче херээ? Оруктуң озал-ондактыг болуушкунунга буруулуг кижи кымыл? Урана аай-бажын тыппайн турган. Полицияга чеде бээрге, силерниӊ урууӊар автомашиназын башкарып шыдавайн барган, пассажир Чинчи Дуюнгарның амы-тынын айыыл-халапка таварыштырган. Ынчалза-даа ол боду чок апарган болганда, кеземче херээн хоойлу ёзугаар хаап каан.
Ажыг-шүжүгге таварышкан ие баштай чүнүӊ-даа ужур-утказын билбээн. Чоорту билип кээрге, айыыл-халаптыӊ истелгези ооӊ чок апарган уруунга удур апарган. Автомашинаны мунуп чораан кижи Чинчи-дир, а ооӊ уруунуӊ мөчээнинге ооӊ чолаачызы Чинчи буруулуг деп бадыткаар дээш, Урана дыка хөй күш үндүрген. Тываныӊ болгаш Россияныӊ ИХЯ, Тываныӊ болгаш Россияныӊ прокуратураларынче, Президент Владимир Путинче эӊдере чагаа бижээн. Ёзу барымдаалап бижээн харыылар оон-моон кээп-ле турган.
Урана болчукчузу Игорь Ичин-биле улуг күжүн үндүрүп, кызып тургаш, кеземче херээн катап оттурткан. Азияна кажан-даа автомашина мунуп көрбээн, оларныӊ өг-бүлезинге хуу машиназы-даа турбаан.
Истелгениӊ илереткени-биле алырга, чок апарган пассажир хенертен автомашинаны дыка эки мунуп, башкарып билир болгаш, Чинчи Дуюнгарныӊ машиназын садып алган! Барып-барып, ол айыыл-халаптыӊ болур хүнүнде Шагаан-Арыг хоорайже баар дээш, эжи Чинчини эдертип алган кижи Азияна болу берген! Эжин орнукшудуп ажаап турда, аазап турган сөстерин Чинчи утту каапкан, шупту чүвеге чок апарган эжи Азиянаны буруудадып эгелээн.
«Чүге ынча деп турар кижи боор? Боду эжин сөөлгү орукче үдеп чедип келгеш, ооӊ өскүс арткан уругларынга дузалажыр даӊгыраан берип, ыглап-сыктап шаг болду. Сеткилинден хараадап, буруузунуп турар кижи-дир деп билип турдум. Чинчиге хамаарыштыр кеземче херээн оттурар дугайында кажан-даа бодаваан мен» - деп, каражага таварышкан ие менден айтырып турду.
Бо кеземче херээн бирде катап ажыдып, бирде катап хаап-ла турган деп, Игорь Ичин болчукчу чугаалады. Экспертизаларга бир-ле чүве өскерли бээр, бирде прокурорлар чиктигзимээр-даа апаар болган. Урана сураглап көөрге, Чинчиниӊ кады төрээн акызы ТР-де ИХЯ-ныӊ бодунуӊ иштики айыыл чок килдизинде ажылдап турар болган. Ындыг килдистиӊ ажылдакчызы боорда, майор эрге-дужаалдыг, чүү дээр боор? Кеземче херээнге моондак болган чүүл, ол эвес деп бе? Ооӊ хөделиишкини-биле чамдык херечилер өчүктерин өскертип турган эвес бе? Иштики херектер яамызынче, ооӊ даргазы Артыш Кыргыстың адынга билдириишкиннерни Урана бижип турган. Амгы үеде майор Дуюнгар-даа, ооӊ даргазы Кыргыс-даа ИХЯ-да ажылдавайн турар.
Бо чылдың январь айда Республиканын Дээди Суду Кызылдың район судунуң үндүрген шииткелин өскертпейн, арттырып каан. РФ-тиң Кеземче дүрүмүнүң 264-кү чүүлүнүң 3-кү кезээнде көрдүнген кем-херекти үүлгеткенинге Дуюнгар Ч.М. буруулуг деп санааш, 2 чыл 6 ай хуусаага хосталгазын казаан, 2 чыл дургузунда транспорт мунуп башкарары-биле холбашкан ажыл-агый кылыр эргезин хавырган.
Бөдүүн херекти сайгарарынга мугур 4 чыл хереглеттинген. Бо үе Урана Дарымага эң аар-берге чылдар болган. Хомудалы бүгү назынында артып калыр, ооң сагыш-сеткилин оожургадыры-даа, каражазын эгидери-даа берге. Кара чаңгыс уруун ышкынган ава улаштыр канчап чурттаарыл? Иениӊ сеткил-чүрээнде каразыгныӊ «аар чүъгү» артып калган.
Бир эвес, бедик эрге-дужаалдыг төрелдери киришпейн, истекчилер болгаш прокурорлар оларны деткивейн, мундириниӊ ат-алдарын камгалап бодап турган болза, бо херек ооӊ мурнунда-ла доосту бээр турган.
Амыдыралдыӊ бир чижээ чүнү көргүзүп турар-дыр? Ие кижи алыс шынны тургузуп, уруунуӊ эки ат-алдарын камгалаар дээш, эрге-хоойлу камгалаар албан чери-биле демисежип турганы ол бе?
Алла Донгур-оол. #Шын