“ШЫН” – тыва журналистиканың “университеди”

2020 чыл – 95 ою
“ШЫН” – тыва журналистиканың “университеди”
Баштайгы солун
Төөгүже хая көрнүр чүве болза, “Шын” солуннуң эрткен оруу узун болгаш солун.
1925 чыл. Ынчаарда Тыва Арат Республиканың бүгү албан черлери ажыл-албанның бижик херектерин моол бижик-биле моол дылга чорудуп турган. Улуг Октябрьның салдарындан өөскээн Тываның улустуң революциязы-биле хосталган чурттуң, ооң арат чонунуң амыдыралы ТАР-ның Төп Комитеди Тываның солунун үндүреринге дузаламчы көргүзер дугайында дилегни Тывага чурттап турган орус чоннуң “Красный пахарь” солунунуң редакциязынга киирген.
Ол солуннуң ажылдакчылары болдунар-ла аргаларны көрүп тургаш, Тываның эң баштайгы солунун моол дылга парлап үндүреринге дузалашкан. Солуннуң баштайгы үндүрүлгези 1925 чылдың август 31-де “Эрге-шөлээ тыпкан Тыва” деп ат-биле парлаттынып үнген. Солуннуң эге адының чанында мынча деп бижээн: “Таңды-Тываның Арат намының Төп комитеди Тываның хөй араттарының баштайгы солунун үндезилеп тургусту” (моол дылдан очулга). Амгы “Шын” солуннуң баштайгы үндүрүлгези мындыг ат-биле үнгени ол.
А солунну кымнар харыылап үндүрүп турганыл дээр болза, 1925 чылдың август 31-ден 1931 чылдың январьга чедир үе дургузунда, барык 6 чыл иштинде солунну эрги моол бижик билир дарга-бошкалар демнии-биле айда чаңгыс катап парлап үндүрүп турганнар. Олар дээрге, Тываның төөгүзүнүң янзы-бүрү чадаларында удуртуп келген Сат Чүрмит-Дажы, Адыг-Түлүш Хемчик-оол (“Шын” солуннуң 3-кү редактору база чораан) база Маңнай-Байыр Ховалыг дээн ышкаш эртем-билиглиг кижилер солунну парлап үндүрүп чораан.
Ынчап кээрге, 1931-1932 чылдарда солуннуң эң баштайгы редактору Маңнай-Байыр Кандан-оол оглу Ховалыг эң баштайгы редактору, ынчаарда солуннуң эреңгей эргелекчизи чораан. Ол үеде бистиң өгбелеривис төрээн дылындан аңгыда, моол, төвүт бижикти билир чорааны черле онза. Оон ыңай “Шын” солуннуң кол редакторларынга кончуг-даа эртем-билиглиг кижилер ажылдап чораанын демдеглээри чугула. Моон алгаш көөр болза, “Шынны” тыва журналистиканың “университеди” деп үнелеп турарым база чөптүг.

2020 чылды түңнеп ора...
Үдеп турарывыс 2020 чыл бүгү делегейге “аар-берге” үе болган дизе, кандыг-даа частырыг турбас. Айыылдыг хамчык аарыы ам-даа уламчылап турарын шупту билир бис. Камгаланып, оваарнып, мурнунче, артынче хая көрнүп чоруур болзувусса эки.
Ынчаарга 2020 чылды түңнеп тура, мону демдеглээ­ри база чугула, республиканың массалыг медээлер чепсектериниң ажылдакчылары хамчык аарыының үезинде-даа “тура дүшпейн” ажылдап, медээлерни удаа-дараа чырыдып турлар. Ол ышкаш “Шын” солун 95 дугаар чыл парлаттынып үнүп тур. Бо үениң иштинде узун орукту эртип, “көрбээн чүвези, көдүрбээн хөнээ чок” төөгүлүг солунувус-тур.
А 2020 чыл чеже-даа берге болза, “Шынның” 95 чылынга таварыштыр чогаал мөөрейлерин номчукчулар аразынга база чарлаан. Оларның аразында уран чогаалга сундулуг, солун сеткүүлге сонуургалы бедик улустуң бары өөрүнчүг чорду. Чечен чогаал мөөрейин түңнеп, солуннуң мөгейикчилерин маңаа онзалап, демдеглээйн, чогаалчылар Сайлыкмаа Комбу, Александр Ондар.
Солуннуң номчукчуларындан Мария Кыргыстың “Авамның шайы” чечен чугаазы түңнел үндүрген журналистерниң-даа, номчукчуларның-даа сонуур­галын чаалап ап, 1-ги черге төлептиг болду. Ийи дугаарын солунга бүгү назынында чагаа-хораа бижип келген Алдын-оол Ондарның база Виктор Дандарның чечен чугаазын 3 дугаары деп түңнээн. Бо ийи номчукчу кайызы-даа Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери. Дараазында Бараат Делег-оол, Оюн-оол Амыртак, Сереңмаа Шойдуң, Ким-оол Сарыг-Донгак, Грин Кылын-оол, Зинаида Серен-Чимит, Суяна Чигжит, Бады-Мөңге Бандан болгаш өске-даа мөгейикчилер идепкейлиин көргүскеннер. База "Шынның бийири" мөөрейге Светлана Данзын-оол биле Тамара Шинчиктиң чечен чугаалары кирген. Чечен чогаалдың мөгейикчилеринге шаңналдарны, ам чаларап үнер 2021 чылдың январь 13 – Парлалга хүнүнде тыпсырын дыңнадып тур бис.
Ынчаарга, “Шын” бо үеде 5000 кезек чедип турар, республикада тыва дылда парлаттынып турар чоннуң ынак солуну.
2020 чылда номчукчуларның эң-не сонуургаан интервьюлары: “Опан Сатка 10 айтырыг”, “Кыдатта тыва студентиден медээ”, “1000 ажыг мөгелер дүнекиниң 2 шакка хүрешкен”, “...Тыва аътка тейлээр”, “Чымба сайыттың сактыышкыннары”, “Май 9-та шүүлген мөге Айдың Монгуш”, “...Тайваньның радиозу чугаалап тур”, “Лопсан Чөпэл башкы...”, “чаяачы хам Орлан Николаевич Баянның” дугайында. Тыва солуннуң мөгейикчилеринге өөрүп, четтирип, моон-даа соңгаар кады ажылдаарын, сүмележирин редакцияның өмүнээзинден күзеп артывыс. Чылдың шаптараазыннарын кады-ла чүктеп эрттирдивис, доңнуң быжыг туруштуу дег демниг чоруулуңар!
Ася ТҮЛҮШ,
(“Шын” солуннуң архивинден белеткээн).
#ШЫНСОЛУН#ТӨӨГҮ#ЖУРНАЛИСТИКАБАШТАЙГЫСОЛУН